مقدمه
این سنّت، فراگیر و همگانی است و دامن هیچ فرد و جامعه‌ای نسبت به آن در امان نیست و ممکن است همه را فرا بگیرد؛ هر چند که ممکن است در نوع امتحان و چگونگی آن تفاوت‌هایی وجود داشته باشد، ولی آنچه مسلّم است این است که اصلِ آن، گریزناپذیر است. همان طور که قرآن کریم میفرماید:
﴿حَسِبَ النَّاسُ أَن یتْرَكُوا أَن یقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یفْتَنُونَ.[1]
آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و موردآزمایش قرار نمی‌گیرند؟﴾
در برخی آیات هم به میزان شدّت و سختیِ امتحانِ الهی اشاره شده است؛ به گونه‌ای که در مقابل برخی از مؤمنان که تقاضای بهشت را داشتند، آمده است که بهشت به راحتی دست‌یافتنی نیست و باید آنچنان آزمایشات سخت را پشت سر بگذاریم تا سرانجام یاری خدا نصیب ما شود:
﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا یأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِینَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِكُم مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَزُلْزِلُواْ حَتَّى یقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَرِیبٌ.[2]
آیا پنداشتید كه داخل بهشت مىشوید و حال آنكه هنوز مانند آنچه بر [سر] پیشینیان شما آمد بر [سر] شما نیامده است آنان دچار سختى و زیان شدند و به [هول و] تكان درآمدند تا جایى كه پیامبر [خدا] و كسانى كه با وى ایمان آورده بودند گفتند پیروزى خدا كى خواهد بود؛ هشدار كه پیروزى خدا نزدیک است﴾.
مانند این تعبیر در سوره آل‌عمران و سوره توبه نیز آمده است که تا زمانی که از پس امتحانات سخت بر نیامده‌ایم و افراد مجاهد و صابر از دیگران باز شناخته نشده‌اند، بهشتی در کار نخواهد بود:
﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا یعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جَاهَدُواْ مِنكُمْ وَیعْلَمَ الصَّابِرِینَ.[3]
آیا پنداشتید كه داخل بهشت مىشوید پیش از آنكه خداوند جهادگران و شكیبایان شما را مشخص کرده باشد﴾.
﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَكُواْ وَلَمَّا یعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جَاهَدُواْ مِنكُمْ وَلَمْ یتَّخِذُواْ مِن دُونِ اللّهِ وَلاَ رَسُولِهِ وَلاَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً وَاللّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ.[4]
آیا پنداشته اید كه به خود واگذار مىشوید و خداوند كسانى را كه از میان شما جهاد كرده و غیر از خدا و فرستاده او و مؤمنان محرم اسرارى نگرفتهاند معلوم نمىدارد و خدا به آنچه انجام مىدهید آگاه است﴾.
سنّت الهی حتی در باره پیامبران بزرگ نیز به اجرا در آمده است و اینگونه نبوده که آن‌ها استثنا شده باشند؛ همچنانکه قرآن کریم در مورد حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرموده است:
﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیتِی قَالَ لاَ ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ.[5]
و چون ابراهیم را پروردگارش با كلماتى بیازمود و وى آن همه را به انجام رسانید [خدا به او] فرمود من تو را پیشواى مردم قرار دادم [ابراهیم] پرسید از دودمانم [چطور] فرمود پیمان من به بیدادگران نمىرسد﴾.
سایر پیامبران نیز هرکدام به نوعی مورد ابتلا و آزمایش الهی قرار گرفته‌اند و در آیات مختلف از امتحانات آنان یاد شده است و علاوه بر این، ابزارها و روش‌هایی که برای این امتحان در نظر گرفته شده نیز بسیار گسترده است تا جایی که قرآن کریم هر آنچه را بر روی زمین است را وسیله و زمینه‌ای برای امتحان انسان قلمداد نموده است:
﴿إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِینَةً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا.[6]
در حقیقت ما آنچه را كه بر زمین است زیورى براى آن قرار دادیم تا آنان را بیازماییم كه كدام یك از ایشان نیكوكارترند﴾.
یکی از نکات مهمی که در سنت‌های الهی مورد توجه است، این است که سُنَنِ الهی به هیچ وجه با اختیار و ارادۀ انسان منافات ندارد. مال، فرزندان، خوبی‌ها و بدی‌ها، همگی برای آزمایش انسان است و کلماتی مانند «بلاء»، «فتنه» و «تمحیص» در قرآن کریم برای آزمایش‌های الهی به کار رفته است. گرچه گاهی اوقات، امتحان ِالهی همراه با اعطایِ امور مادی و رفاه و مکنت است اما غالب امتحانات، با رنج‌ها و سختی‌ها و محرومیت‌ها همراه است. قرآن کریم در مورد آل ِفرعون و قومِ موسی میفرماید:
﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیكُمْ إِذْ أَنجَاكُم مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ یسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَیذَبِّحُونَ أَبْنَاءكُمْ وَیسْتَحْیونَ نِسَاءكُمْ وَفِی ذَلِكُم بَلاء مِّن رَّبِّكُمْ عَظِیمٌ.[7]
و [به خاطر بیاور] هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت نعمت خدا را بر خود به یاد آورید آنگاه كه شما را از فرعونیان رهانید [همانان] كه بر شما عذاب سخت روا مىداشتند و پسرانتان را سر مىبریدند و زنانتان را زنده مىگذاشتند و در این [امر] براى شما از جانب پروردگارتان آزمایشى بزرگ بود﴾.
هر چند که سختی‌هایی که برای یاران حضرت موسی (علیه السلام) از سوی فرعونیان تحمیل می‌شد، جنبه قهری داشت و قوم موسی (علیه السلام) از روی میل و اختیار زیر سلطه فرعونیان قرار نگرفته بودنه، ولی باز هم نوعی امتحان الهی محسوب می‌شود و فرقی نمی‌کند که جنبه ارادی داشته باشد یا قهری؛ همچنان که در برخی موراد پذیرفتن سختی ارادی نیز مصداق امتحان الهی برشمرده شده است که به عنوان مثال در سوره بقره در مورد داستان طالوت و جالوت آمده است:
﴿فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیكُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَیسَ مِنِّی وَمَن لَّمْ یطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِیلًا مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْیوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنودِهِ قَالَ الَّذِینَ یظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو اللّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ.[8]
و چون طالوت با لشكریان [خود] بیرون شد گفت که خداوند شما را به‌وسیله رودخانهاى خواهد آزمود پس هر كس از آن بنوشد از [پیروان] من نیست و هر كس از آن نخورد قطعا او از [پیروان] من است مگر كسى كه با دستش كفى برگیرد پس [همگى] جز اندكى از آن‌ها از آن نوشیدند و هنگامى كه [طالوت ] با كسانى كه همراه وى ایمان آورده بودند از آن [نهر] گذشتند گفتند که امروز ما را یاراى [مقابله با] جالوت و سپاهیانش نیست كسانى كه به دیدار خداوند یقین داشتند گفتند که بسا گروهى اندک كه بر گروهى بسیار به اذن خدا پیروز شدند و خداوند با شكیبایان است﴾.
در این داستان، امتناع از نوشیدن آب اختیاری است، مانند روزه که مکلّف با اختیار خود از انجام مبطلاتِ روزه خودداری می‌کند.
کلیدواژه‌ها: قرآن، سنت الهی، ابتلا.
----------------------------
پی‌نوشت‌ها:
1. عنکبوت/ 2.
2. بقره/ 214.
3. آل‌عمران/ 142.
4. توبه/ 16.
5. بقره/ 124.
6. کهف/ 7.
7. ابراهیم/ 6.
8. بقره/ 249.
=============================================
مشاهده ی مطالب مرتبط
ویژگی‌های سنّت‌های الهی
بررسی سنّت امهال و استدراج از منظر قرآن
