مقدمه
امداد به معنای یاری رساندن و کمک کردن است؛ به این گونه که خداوند متعال زمینه‌ها و مقدمات کلی برای رسیدن به هدف متعالی مورد نظر خود را برای دسته‌ها و اقوام مختلف مردم فراهم می‌کند؛تا جایی که قرآن کریم می‌فرماید که هر دو گروه انسان‌های دنیا طلب و آخرت طلب را در مسیر دنیاخواهی و آخرت‌طلبی یاری می‌رساند:
﴿كُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاء وَهَؤُلاء مِنْ عَطَاء رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاء رَبِّكَ مَحْظُورًا.[1]
هر دو [دسته] اینان و آنان را از عطاى پروردگارت مدد مىبخشیم و عطاى پروردگارت [از كسى] منع نشده است﴾.
اینکه خداوند نسبت به کارهای خیر، امداد رسانی می‌کند، مفهومش روشن است و در آن ابهامی نیست؛ چرا خداوند، خیرِ مطلق است و خوبی و کمال را دوست دارد و به همین خاطر به انسان‌ها کمک نموده و مقدمات انجامِ آن را فراهم می‌کند، اما امدادِ الهی در مورد افراد دنیا طلب چگونه معنا می‌دهد؟ مرحوم علامه طباطبایی در ضمن توضیحی کوتاه، به حقیقت امداد اشاره نموده و می‌فرماید: «هر آنچه عمل متوقف بر آن است؛ مانندِ علم، اراده، ابزارهایِ خارجی و اعضاء و جوارح و موادِ دیگری که در خارج از حوزۀ اختیار انسان است، شرایط و اسبابِ تکوینی، همه از چیزهایی است که در دست و تحتِ اختیار انسان نیست و هر انسانی که با نقص یکی از این‌ها روبرو شود از انجامِ عمل بازمی‌ایستد و خداوند متعال است که همه این امور را به فیض و عطایش برای انسان فراهم می نماید ... در نتیجه آنچه به خداوند برمی‌گردد، عطا و فیضِ اوست که جز حمد را سزاوار نیست و آنچه بر انسانی فاسق است چیزی جز ملامت در استفادۀ ناصحیح از نعمتِ خداوند نخواهد بود».[2]
روشن است که امدادِ الهی در موردِ کارهایِ بندگان به این معنا است که خداوند هرگز در قوانین طبیعی که زمینۀ رسیدن به مقصود را فراهم می‌سازد خللی پدید نمی‌آورد، گرچه قدرتِ واسعۀ او بر آن توانا است. این سنّت، دربارۀ افراد و جوامع نیز قابل تطبیق است؛ نه تنها امداد الهی در موردِ اعمالِ مختلفِ خوب و بد وجود دارد، حتی پس از بدکاریِ فاسقان، قدرت الهی، به حیات و استمرار بدی‌های آنان خاتمه نمی‌دهد. این سنّت، مصداقی از مفهومِ عامِ سنّتِ امداد است. قرآن کریم می فرماید:
﴿وَلَوْ یؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا كَسَبُوا مَا تَرَكَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَكِن یؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِعِبَادِهِ بَصِیرًا.[3]
و اگر خدا مردم را به [سزاى] آنچه انجام دادهاند مؤاخذه مىكرد هیچ جنبندهاى را بر پشت زمین باقى نمىگذاشت ولى تا مدتى معین مهلتشان مىدهد و چون اجلشان فرا رسد خدا به [كار] بندگانش بیناست﴾.
سنت امداد در واقع مکمل سنت امتحان و ابتلاء است و سنّتِ امتحان، در راستای زمینه‌سازی برای سنّتِ امداد قرار داده شده است. اگر قرار بود دست سارق بلافاصله در حین ارتکاب دزدی، بر اساس ارادة الهی تبدیل به سنگ شود یا خشک شود یا کسی که می‌خواهد به قمارخانه برود،خداوند یارای حرکت به سمت قمارخانه را از پایش بگیرد و یا کسی که می‌خواهد غیبت کند، زبانش لال شود، خداوند نمی‌توانست چنین امتحانی را برای انسان‌ها فراهم کند؛ زیرا این نوع بازداشتن، به طور جبری و خارج از اختیار زندگیِ فردی و اجتماعی انسان رخ داده است و باعثِ از بین رفتن ِزمینۀ نشان دادن ِامتحان الهی که مبتنی بر اراده و اختیار انسان است می‌شود؛ همچنان که در قرآن آمده که خداوند متعال برای انسان‌ها اختیار قرار داده است و آن‌ها را در انجام کارهایشان مختار گذاشته است ﴿إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾.[4]
همچنین خداوند متعال امکانات را هم برای افراد خوب و هم برای افراد بد فراهم کرده است تا گوهرِ وجودیِ انسان، بروز نماید و نه تنها خوب و بد بلکه خوب از خوبتر شناخته شود؛ تا جایی که حتی خداوند متعال به این اندازه نیز اکتفا نکرده که بر اثر امتحان، تنها مجاهدین و صابرین از دیگران باز شناخته شوند، بلکه در بعضی از آیات قرآن آمده که کسانی که در حین جهاد و سختی نیز صبر پیشه می‌کنند نیز باید از دیگرِ مجاهدین جدا شوند:
﴿وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاء والضَّرَّاء وَحِینَ الْبَأْسِ.[5]
و در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایند﴾.
در آیۀ دیگر برای اینکه انسان‌ها بدانند که امتحان چقدر سخت است و این امتحان در جهت شناسایی گوهرهای مختلف زندگیِ انسانی است می‌فرماید:
﴿وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنكُم مُّكَذِّبِینَ.[6]
و ما به راستى مىدانیم كه از [میان] شما تكذیبكنندگانى هستند﴾.
در همۀ عرصه‌ها وقتی زمینۀ امتحان فراهم می‌شود که خداوند متعال امکانات ثواب و گناه را برای افراد فراهم نماید.
در سوره محمد (ص) می‌فرماید:
﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنكُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ.[7]
و البته شما را مىآزماییم تا مجاهدان و شكیبایان ِشما را باز شناسانیم و گزارش‌هاى [مربوط به] شما را رسیدگى كنیم﴾.
به تعبیر بعضی، این اخبار، امری فراتر از مجاهدان و صابران هستند.
کلیدواِه‌ها: قرآن، امداد، زمینه‌سازی، اختیار.
----------------------------
پی‌نوشت‌ها:
1. اسراء/ 20.
2. المیزان، محمّدحسین طباطبایی، ج 13، صص 69 ـ 68.
3. فاطر/ 45.
4. انسان/ 3.
5. بقره/ 177.
6. حاقة/ 49.
7. محمّد/ 31.
=============================================
برای مشاهده ی مطلب مرتبط
بررسی سنّت امهال و استدراج از منظر قرآن
