مرســـــــلون

فقه اسلام، تجلّی و ره‏آورد کشف تامّ نبوی است

×××××

 فقه اسلامی در تمام ابعادی که اراده ما دخیل است، مشخّص می‏کند که شریعت الهی، چه تکلیفی بر دوش‏مان گذاشته است.

×××××

فقه در تمام ابعادی که اراده انسانی دخیل است، با بیان حکم او در قالب یکی از احکام خمسه، پرده از اراده و خواست تشریعی الهی برمی‏دارد.

×××××

اراده تشریعی الهی برآمده از اراده تکوینی حق تعالی است که علّت فاعلی و علّت غایی اراده تشریعی می‏باشد.

×××××

می‏توان فقه را کاشف از نظام منسجم اراده تشریعی الهی دانست؛ نظامی اعتباری و تشریعی که می‏خواهد بیش از پیش، زندگی و حیات افراد و جوامع بشری در مسیر طبیعی و اصلی‏اش بیفتد، تا با هم‏آهنگ‏ شدن و تطابق با مراتب هستی، سعادت و سلوک إلی‏الله در انسان و جامعه رقم بخورد.

×××××

فقه، علمی است که نحوه هماهنگی نظام رفتارها و تعاملات انسان را در چند جنبه مشخّص می‏کند: انسان با خدا، انسان با طبیعت، انسان با انسان‏های دیگر و جامعه.

×××××

فقه از راه تعیین احکام و مجری احکام (ولیّ و حاکم)، سرپرستی مجموعه رفتارها و نظام‏مندی آن‏ها را نیز برعهده دارد و این البته با تلقّی رایج که فقه را متکفّل رفتارهای فردی و بدون هندسه و نظام می‏‎داند، متفاوت است.

×××××

فقه تنها از نماز و روزه و حجّ بحث نمی‏کند؛ بلکه فقه، مجموعه زندگی و اجزاء متفاوت آن، ازجمله نماز و روزه و زکات و جهاد و ... را در راستای عبودیت و سیر إلی‏الله تنظیم می‏کند.

×××××

 اساساً فقه اسلامی، فقه زندگی است. زیرا زندگی، بستر خدایی‏شدن و وصول به سعادت، حقایق، بهجت و سرور بی‏نهایت است و فقه نیز علمی است که راه و تنظیمات این بستر را نشان می‏دهد.

×××××

 یکی از اجزاء مهم زندگی، سبک زندگی است که تأثیر مهمّی در تنظیم زندگی دارد. از این‏رو سبک زندگی و فقه، پیوندی ذاتی و اوّلی - و نه ثانوی و بالعرض- می‏یابند.

×××××

 یکی از وظایف اصلی حوزه علمیه، حرکت به‏سمت تبیین و ارائه فقه حدّاکثری است؛ امری که تاکنون محقّق نشده و یکی از آمال امام‏خمینی و مقام‏معظّم‏رهبری و سایر تئوریسین‏های انقلاب و حوزه علمیه بوده است.

×××××

 یکی از زوایایی که می‏طلبد فقه بیش از پیش، هیمنه خود را بر آن بگسترد، عرصه مناهج زندگی و سبک‏های مختلف حیات بشری است. عرصه‏ای که پیش‏تر هرچند فقه بدان پرداخته است، اما به‏ دلیل پیچیده‏ ترشدن عوارض زندگی و ابزارهای ارتباطی و معیشتی، نیاز به مهندسی فقهی عظیم با پشتوانه معرفتی اسلامی از جامعه و هستی و اخلاق و ... در آن، شدیداً احساس می‏شود.

×××××

 فقه، هرچه بیشتر عرصه را رها کند، علوم اجتماعی غرب بر آن بیشتر پنجه خواهد افکند.

×××××

 زندگی، حضوری متفاوت از روح است. روح انسان در یک مرحله، حضوری دارد که بدن و حیات دنیوی بدان متقوّم است و در حضوری دیگر - که مدّ نظر ماست - از یک‏سو با عالم طبیعت سروکار دارد و از سوی دیگر، در جامعه و در ارواح و نفوس انسان‏های دیگر حاضر می‏شود. این حضور و تلاقیِ متفاوت است که زندگی از آن پدید می‏آید.

×××××

 هویت جمعی و هویت دنیایی (دنیا به‏عنوان یکی از لایه‏های هستی و موطن کثرت‏های اعتباری) از مقوّمات و آبشخورهای محوری زندگی هستند.

×××××

هرکس مبتنی بر بواطن و شخصیتش، در محیط اجتماعی و طبیعی، پویایی و حرکتی مستمرّ دارد تا حیات، نیازهای حیاتی و افکار، مقاصد، نیّات و تعریفی که از خود و هستی و رابطه‏اش با حقایق عالَم دارد را تأمین کند. این پویایی مستمر و محاصره ‏شده در محیط را «زندگی» گویند.

×××××

تعامل و برخورد با محیط در کنار و در راستای هدف زندگی، حرکت را تعیّن و چارچوب خاص می‏بخشد که بدان سبک زندگی گویند.

×××××

حضور روح در محیط و حرکت و تکامل او، هندسه، اصول و ابعاد و تفاصیلی متأثّر از اهداف و جهان‏بینی، شرایط، محیط اجتماعی و طبیعی پیدا می‏کند که بدان سبک، زیّ و شیوه زندگی اطلاق می‏شود.

×××××

می‏توان رابطه زندگی و سبک زندگی را مانند نسبت جسم طبیعی و جسم تعلیمی دانست.

×××××

 عقل نظری، دو متعلّق دارد. هست ها و نیست ها؛ وارسی و تحلیل بسترهای تکاپوی اراده انسان.

×××××

 هست و نیست‏ها به عنوان متعلّق اوّل عقل نظری ،عرصه‏ای تکوینی است که نه تنها اراده آدمی در آن نقشی ندارد، بلکه خود نیز یکی از موضوعات مورد بررسی آن می‏باشد. محصول این بخش را «حکمت نظری» گویند.

×××××

 نتایج فرایند عقل نظری در حیطه وارسی و تحلیل، کارکرد عملی دارد. لذا از آن‏جایی که کشف نظام‏های مختلفی که اراده انسان در آن حضور می‏یابد و دست به گزینش خیر می‏زند، و به عبارتی بایدها و نبایدها، ناظر به عمل است، این بخش با نام عقل عملی معروف شده است. هرچند کاری که صورت پذیرفته، ماهیت علمی دارد و محصول آن، کشف علوم مختلفی است که به نوعی با اراده انسان در ارتباط است.

×××××

 سبک زندگی و مخصوصاً بخش‏های عملیاتی آن مانند «بسته برنامه‏ ها» که عمدتاً فقه باید متکفّل آن باشد - مانند سایر ابواب فقهی - در زمره حکمت عملی به شمار می‏آید.

×××××

 سبک زندگی، هم در حوزه اخلاق و هم در سیاست منزل و هم در سیاست مدُن، دخالت دارد.

×××××

 سبک زندگی حتّی در نسبت زندگی با سیاست مدُن نیز برنامه خواهد داشت. اما چندان کاری به محتوای سیاست یا علوم دیگر این بخش ندارد. مگر این‏که بخواهد برخی نگرش‏ها و رویکردهای زندگی‏گرا به آن إشراب کند.

×××××

در واقع، سبک زندگی و فقه زندگی - که نگاه زندگی‏گرای فقه است - به زندگی به‏ عنوان موضوع کار خود می‏نگرد و با ارائه اصول و برنامه‏ های متعدّد و منسجم، به ‏طور غیرمستقیم و جانبی، اجرای موفّق سایر علوم عملی را به ‏عنوان این‏که بخشی از کارها و مشغولیت ‏های روزمرّه یا دائمی زندگی انسان است، تضمین می‏کند.

×××××

سبک زندگی یک مسلمان در جهان عینی، ابعاد مختلفی دارد و علوم مختلفی باید متکفّل تحلیل و بررسی، غنی‏ سازی و پیرایش و ویرایش آن بشوند تا تدریجاً سبک زندگی عینی، از چارچوب‏ های علمی نیز برخوردار گردد و باب علمی مختصّ به آن شکل بگیرد. بابی که می‏توان از آن با عناوینی چون سبک زندگی، فقه الحیات، منهج زندگی یا زیّ زندگی یاد کرد.

×××××

یکی از مهم‏ترین علومی که باید در میدان سبک زندگی وارد شود، علم فقه است که تکالیف عباد و رفتارها و برنامه های عملیاتی زندگی را تنظیم و جهت‏ دهی می‏کند.

×××××

در کتب فقهی و روایی ما، مباحث فقهی زندگی را که ناظر به صحنه کاربردی و رفتاری زندگی و بسته برنامه‏های آن است، «کتاب العشره» خوانده‏اند و می‏توان از عنوان‏ های «فقه الحیات»، «فقه العشره»، «فقه العیش» یا «فقه المعیشه» نیز استفاده کنیم.

×××××

 کتاب «مفاتیح الحیات» آیت‏الله جوادی آملی، از غنی ‏ترین کتب فقهی-روایی است که تاکنون در ‏زمینه سبک زندگی تألیف شده است. شاید این کتاب را بتوان جامع ‏ترین این نوع، در بحث سبک زندگی نامید. «حلیه المتّقین» علامه مجلسی، «منیه المرید» شهید ثانی، کتب سنن و سیره مانند «سنن النّبی» علامه طباطبایی نیز از دیگر کتبی هستند که در این زمینه نگاشته شده‏اند.

×××××

می‏توان از زاویه‏ ای، سبک زندگی را این‏گونه تعریف نمود تا ارتباط نهادینه آن با فقه نیز بیشتر مشخّص باشد:

«تنظیم، تغییر و برقراری ترابط تکاملی در اجزاء نظام زندگی، متناسب با لایه‏های وجودی و محیط‏های انسانی و در راستای وصول به غایات.»

×××××

فقه زندگی ‏باید به اعمال مکلّفین، در زندگی فردی و چهره اجتماعی، به‏ صورتی مترابط نظام بخشد. طبعاً این تنظیم و تغییر، در راستای غایت زندگی خواهد بود و به تزئین و بهجت‏ افزایی نیز منجر خواهد شد. غایتی که از دل جهان‏ بینی و نگاه‏ های فلسفی-عرفانی و کلامی، برآمده و شکل گرفته است.

×××××

 بخشی از فقه که با غایت تسهیل و تنظیم اجرای تکلیف، به باید و نبایدهای جزئی ‏تر و توزیع ‏شده در بخش‏های گوناگون حیات می‏اندیشد را می‏توان فقه ‏الحیات یا فقه سبک زندگی نامید.

×××××

نتیجه‏ ای که از فقه الحیات مدّ نظر است، مدیریت زندگی و تصرّف در اجزاء آن است تا نمایشی عمدتاً سخت‏افزاری از روح هویتی واحد ایجاد کند، تا حرکت به سمت اهداف میانی و متعالی و هدف نهایی عبودیت در قالب جامعه و تمدّن اسلامی، تسهیل گردد.

×××××

سبک زندگی، به‏ دنبال ایجاد عادات و رفتارهایی است که نمایش و مدلی بیرونی و محسوس از عناصر فرهنگ و ارزش‏ها باشد تا بنا بر «العادة طبع ثانی»، جریان روح هویتی جامعه در اجزاء زندگی هر فرد و نیز زندگی‏های با یکدیگر، روال‏مند و سریع‏الوصول باشد و اذهان عمومی به‏راحتی در مسیری که ایجاد شده، گام زنند و با مانع یا عدم قبول یا نامأنوس‏بودن مواجه نباشند و بدین نحو، راه کمالات و بروز استعدادها در راستای اهداف تعریف‏شده، روان گردد.

×××××

 رشد جامع، رسیدگی به خانواده و خدمت به جامعه، سه عرصه اصلی فقه الحیات اند.

×××××

فقه زندگی چون سرفصلی علمی است، از مسائل نوعی و کلّی یا شبه‏کلّی بحث می‏کند و تطبیقات شخصی و موردی برعهده خود فرد یا مشاورین است، تا در فرایند مشاوره به شخصی‏ سازی بپردازند. البته فقه، حالت‏های مختلف را مدّ نظر دارد و مباحث خود را تا حدّ زیادی، ناظر به شرایط و حالات متفاوت پیش می‏برد تا گستره هرچه بیشتری را تحت پوشش راهبردها، قواعد و بسته برنامه ‏هایش قرار دهد.

×××××

هرچند فضای علمی، فضای حلّ مسائل شخصی نیست، اما شاکله و هویت فقه به ‏گونه‏ای است که باید هرچه بیشتر خود را به فضای عینی و شخصی نزدیک کند و با شناسایی دردها و مشکلات شخصی و عمومی، آن‏ها را تبدیل به مسئله علمی گرداند و به تحلیل فنّی آن‏ها بپردازد تا بتواند قواعد و برنامه‏های مناسب را استنباط نماید.

×××××

برخی مباحث فقه العشره یا همان سبک زندگی، ما را بر آن می‏دارد که فقه را ظرفیت‏مندانه‏تر و تواناتر بنگریم و از وضعیت کنونی ‏اش، اندکی جلوتر بیاییم. چه‏بسا استنباطات فقهی در ایستار فعلی از نواقصی رنج می‏برد و همراهی آن با سبک زندگی، با کمی تأخیر صورت پذیرد.

 ×××××

 فقه از راه تعیین احکام و مجری احکام (ولیّ و حاکم)، سرپرستی مجموعه رفتارها و نظام‏مندی آن‏ها را نیز برعهده دارد و این البته با تلقّی رایج که فقه را متکفّل رفتارهای فردی و بدون هندسه و نظام می‏داند، متفاوت است.

×××××

فقه باید هیمنه خود را بر عرصه مناهج و سبک‏های زندگی، بیش از پیش بگسترد؛ عرصه‏ای که هرچند قبلاً بدان پرداخته، اما به‏ دلیل پیچیده‏ ترشدن عوارض زندگی و ابزارهای ارتباطی و معیشتی، نیاز به مهندسی فقهی عظیم در آن، شدیداً احساس می‏شود. فقه، هرچه بیشتر عرصه را رها کند، علوم اجتماعی غرب بر آن بیشتر پنجه خواهد افکند.

×××××

یکی از وظایف اصلی حوزه علمیه، حرکت به‏ سمت تبیین و ارائه فقه حدّاکثری است؛ امری که تاکنون محقّق نشده و یکی از آمال امام ‏خمینی و مقام‏ معظّم ‏رهبری و سایر تئوریسین‏های انقلاب و حوزه علمیه بوده است.

×××××