اطاعت مشروع و اطاعت غیرمشروع
خداوند در قرآن کریم می فرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ...» [1]
«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اطاعت كنيد خدا را! و اطاعت كنيد پيامبر خدا و اولو الأمر را...» .
در این آیه شریفه خداوند سه اطاعت مشروع را نام می برد و مسلمانان را به اطاعت از خود و اطاعت از پیامبر و اطاعت از اولوا الأمر فرمان می دهد. با توجه به اینکه اطاعت از اولوالأمر هم ردیف اطاعت از خداوند و اطاعت از پیامبر آمده است، مقصود از اولوالأمر مشخص می گردد. در این آیه شریفه اطاعت از خداوند و پیامبر به صورت مطلق و نامحدود آمده است از این نکته استفاده می شود که اولوالأمر را که هم ردیف خدا و پیامبر از آنان نام برده شده است، باید معصوم باشند و مصون از خطا و اشتباه.
بنابراین اطاعت از خداوند متعال، اطاعت از پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) و اطاعت از معصومین (علیهم السلام) نه تنها جزو اطاعت های مشروع، بلکه واجب می باشد.
خداوند در آیه دیگری از قرآن مجید می فرماید:
«وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» [2]
«ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند، و اگر آن دو (مشرك باشند و) تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوى كه به آن علم ندارى، از آنها پيروى مكن! بازگشت شما به سوى من است، و شما را از آنچه انجام مىداديد با خبر خواهم ساخت.»
خداوند در این آیه شریفه به صورت غیر مستقیم، اطاعت از پدر و مادر، البته به صورت مشروط فرمان داده است و می فرماید: «وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما» و اگر آن دو تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوى كه به آن علم ندارى، از آنها پيروى مكن. بنابراین طبق این آیه شریفه، اطاعت از پدر و مادر توصیه شده است و جزو اطاعت های مشروع می باشد البته در صورتی که اطاعت آنها منجر به نافرمانی و عدم اطاعت خداوند متعال نگردد.
اما در خصوص اطاعت های نامشروع، چند آیه از قرآن کریم را نقل می کنیم:
«يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ» [3]
اى مردم! از آنچه در زمين است، حلال و پاكيزه بخوريد! و از گامهاى شيطان، پيروى نكنيد! چه اينكه او، دشمن آشكار شماست.
«وَ أَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» [4]
اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد! و از راههاى پراكنده (و انحرافى) پيروى نكنيد، كه شما را از طريق حق، دور مىسازد! اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مىكند، شايد پرهيزگارى پيشه كنيد!
«يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ» [5]
اى داوود! ما تو را خليفه و (نماينده خود) در زمين قرار داديم؛ پس در ميان مردم بحق داورى كن، و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد؛ كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى بخاطر فراموش كردن روز حساب دارند
در آیه نخست، از پیروی شیطان نهی نموده، و او را دشمنی آشکار برای انسانها معرفی کرده است. اما در آیه دوم، از پيروى راه هاى پراكنده و انحرافى نهی شده و دلیل آن را دور ساختن انسان از طريق حق، مى داند. منظور از راه های پراکنده و انحرافی، راه هایی است که با صراط مستقیمی که خداوند برای کمال و تعالی انسان قرار داده است، مختلف می باشند. و از آنجا که قرآن کریم، کفار را دشمنان خداوند متعال معرفی کرده است، پیروی از آنان نیز، پیمودن راه انحرافی به حساب می آید. در آیه سوم، خداوند حضرت داود را از پیروی هوای نفسانی، برحذر می دارد و می فرماید: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ». و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد.
بنابر این سه آیه کریمه، پیروی از شیطان، پیروی از دعوت کنندگان به راه هایی غیر از صراط مستقیمی که خداوند برای بشر قرار داده و پیروی از هوای نفس، از پیروی های نامشروع و گمراه کننده به حساب آمده است.
با توجه به اینکه آیه دوم، عام است و همه راه های غیر منتهی به کمال و سعادت ابدی بشر را شامل می شود، اطاعت از گنهکاران، اطاعت از منافقان، اطاعت از بیماردلان و ... را نیز شامل می شود.
[1] النساء، 59
[2] العنكبوت، 8
[3] البقرة، 168
[4] الأنعام، 153
[5] ص، 26
