مقدمه
مسئله اعتدال یکی از مهمّ‌ترین شعارهای اسلامی است که در آیاتِ مختلفِ قرآن ِکریم، نمود و بروز دارد و شامل همۀ عرصه‌های زندگی میشود؛ اعتدال در عقیده، اعتدال در اخلاق و اعتدال در اعمال تا جایی که برخی از محققّان قرآنی، اعتدال در آموزه‌های معرفتی، اخلاقی و عملیِ قرآن کریم را که یکی از وجوه اعجاز قرآن می‌دانند و از ویژگیهایی است که میتوان گفت مجموعۀ معارف، احکام و اخلاقِ مکتب اسلام بر پایۀ آن استوار است. آیاتی در قرآن کریم وجود دارد که به مسئلۀ اعتدال و توازن بین جنبه‌های روحی و مادی انسان، بین دنیا و آخرت و نیز در احکام پرداخته اند.
1. اعتدال در امور مادی
در قرآن از افراط و تفریط در امور مادی نهی شده است؛ مثلاً هم در مسئلۀ بخل و هم در موضوع اسراف که در مقابل یکدیگر هستند، آیاتی وجود دارد که انسان را از هر دو طرف نهی می‌کند و انسانهای بخیل باید بدانند که بخل برای آنها نه تنها خوب نیست، بلکه زیان نیز دارد و سرانجام آثار نامطلوب بخلشان در دنیا را در آخرت مشاهده خواهند کرد؛ همچنان که انسانهای مسرف نیز در واقع به نوعی در برابر نعمتهای خداوند ناسپاسی میکنند و در نتیجه باید راه حدّ وسط را گرفت و نه از آن طرف بیفتیم و نه از این طرف:
﴿وَلاَ یحْسَبَنَّ الَّذِینَ یبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَیطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یوْمَ الْقِیامَةِ وَلِلّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ[1]
و كسانى كه به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا كرده بخل مىورزند هرگز تصور نكنند كه آن [بخل] براى آنان خوب است بلكه برایشان بد است؛ به زودى آنچه كه به آن بخل ورزیدهاند روز قیامت طوق گردنشان مىشود و میراث آسمان‌ها و زمین از آن خدا است و خدا به آنچه مىكنید آگاه است﴾.
﴿إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ كَانُواْ إِخْوَانَ الشَّیاطِینِ وَكَانَ الشَّیطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا.[2]
چرا كه اسراف‌کاران، برادران شیاطیناند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است.
و در آیۀ زیر از حالت افراط و تفریط باز می‌دارد﴾.
﴿وَلاَ تَجْعَلْ یدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا.[3]
دستت را به گردنت زنجیر مكن و بسیار [هم] گشادهدستى منما تا ملامتشده و حسرتزده بر جاى مانى﴾.
2. اعتدال در حالات روحی و ارتباط با دیگران
قرآن کریم انسان را به صبر و تحمّل مصیبتها و آزارها دعوت می‌کند و به انسانهایی که را ایمان را در پیش میگیرند و در برابر کاستیها در اموال و نفوس صبر پیشه میکنند، وعدۀ ثواب بیحساب داده و آنان را مورد مدح و ستایش قرار می‌دهد.
﴿قُلْ یا عِبَادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا یوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیرِ حِسَابٍ.[4]
بگو اى بندگان من كه ایمان آوردهاید از پروردگارتان پروا بدارید براى كسانى كه در این دنیا خوبى كردهاند نیكى خواهد بود و زمین خدا فراخ است بىتردید شكیبایان پاداش خود را بىحساب [و] به تمام خواهند یافت﴾.
﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ.[5]
و قطعاً شما را به چیزى از [قبیل] ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جان‌ها و محصولات مىآزماییم و مژده ده شكیبایان را﴾.
﴿...وَاللّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ.[6]
و خداوند شكیبایان را دوست دارد﴾.
﴿...وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ.[7]
...و خدا با شكیبایان است﴾.
البته باید توجه داشته باشیم که این صبر به هیچ وجه به معنای سکوت و سر خم کردن در برابر ظالمان و ستمگران نیست؛ بلکه خداوند انتقام از ظالم و مقابله به مثل با او را برای برکندن ریشۀ فساد و بسط عدالت در جامعه مجاز دانسته است:
﴿...فَمَنِ اعْتَدَى عَلَیكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَیكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ.[8]
...پس هر كس بر شما تعدّى كرد، همان گونه كه بر شما تعدّى كرده بر او تعدّى كنید و از خدا پروا بدارید و بدانید كه خدا با تقواپیشگان است﴾.
و به طور خاص به ولیِّ مقتول اجازۀ قصاص داده است:
﴿...وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا فَلَا یُسْرِف فِّی الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنصُورًا.[9]
...و هر كس مظلوم كشته شود به سرپرست وى قدرتى دادهایم پس [او] نباید در قتل زیادهروى كند زیرا او [از طرف شرع] یارى شده است﴾.
3. اعتدال در دنیا و آخرت
قرآن کریم برقراری تعادل میان دنیا و آخرت را نیز به نحو شایسته‌ای مورد اشاره قرار داده است و دربارۀ پاداش اعمال می‌فرماید که توجه داشته باشیم که هر اندازه کار نیک یا بد در این دنیا انجام دهیم، در آخرت خواهیم دید و علاوه بر این که برای سعادت آخرت تلاش میکنیم، نباید از زندگی دنیا غافل بمانیم:
﴿فَمَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیرًا یرَهُ * وَمَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یرَهُ.[10]
پس هر كه هموزن ذرهاى نیكى كند [نتیجه] آن را خواهد دید و هر كه هموزن ذرّهاى بدى كند [نتیجه] آن را خواهد دید﴾.
و به بهرۀ انسان از دنیا و آخرت اشاره می‌کند:
﴿وَابْتَغِ فِیمَا آتَاكَ اللَّـهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنسَ نَصِیبَكَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّـهُ إِلَیْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّـهَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ.[11]
و با آنچه خدایت داده سراى آخرت را بجوى و سهم خود را از دنیا فراموش مكن و همچنانكه خدا به تو نیكى كرده، نیكى كن و در زمین فساد مجوى كه خدا فسادگران را دوست نمى‌دارد﴾.
همچنان که در کنار تأکید بر علم آموزی و تقوا، بهرهمندی از زینت‌های دنیایی را برای مؤمنان جایز می‌شمارد﴾.
آیۀ علم‌آموزی عبارت است از:
﴿...یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ.[12]
خدا [رتبۀ] كسانى از شما را كه به ایمان گرویده و كسانى را كه دانشمنداند [بر حسب] درجات بلند گرداند و خدا به آنچه مىكنید آگاه است﴾.
و در برابر دربارۀ زینت‌های دنیایی می‌گوید:
﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّیبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُواْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خَالِصَةً یوْمَ الْقِیامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ.[13]
[اى پیامبر] بگو زیورهایى را كه خدا براى بندگانش پدید آورده و [نیز] روزی‌های پاكیزه را چه كسى حرام گردانیده بگو: این [نعمت‌ها] در زندگى دنیا براى كسانى است كه ایمان آوردهاند و روز قیامت [نیز] خاص آنان هست این گونه آیات [خود] را براى گروهى كه مىدانند به روشنى بیان مىكنیم﴾.
4. اعتدال با توجّه به ابعاد گوناگون انسان
در قرآن کریم، هرچند که آیات فراوانی راجع به امر به عبادت، تفکر در آیات الهی و پرداختن به عرصه‌های معنوی زیاد به چشم میخورد، اما با این وجود قرآن هیچگاه از جنبه‌های مختلف زندگی مادی و اجتماعی انسان را از یاد نبرده و به اموری مانند ازدواج و پایبندی به پیمانها تأکید فراوان دارد:
﴿وَأَنكِحُوا الْأَیامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن یكُونُوا فُقَرَاء یغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ.[14]
بىهمسران خود و غلامان و كنیزان درستكارتان را همسر دهید، اگر تنگدست‌اند خداوند آنان را از فضل خویش بىنیاز خواهد كرد و خدا گشایشگر داناست﴾.
﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُم بَهِیمَةُ الأَنْعَامِ إِلاَّ مَا یُتْلَى عَلَیكُمْ غَیرَ مُحِلِّی الصَّیدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللّهَ یحْكُمُ مَا یرِیدُ.[15]
اى كسانى كه ایمان آوردهاید به قراردادها [ى خود] وفا كنید، براى شما [گوشت] چارپایان حلال گردیده جز آنچه [حكمش] بر شما خوانده مىشود در حالى كه نباید شكار را در حال احرام حلال بشمرید خدا هر چه بخواهد فرمان مىدهد﴾.
5. اعتدال در روابط خانوادگی
نسبت به زندگی خانوادگی و ارتباط با همسر، مادر و پدر نیز در قرآن آمده که میبایست با شایستگی با آنان برخورد کنیم؛ هر چند که از آنان آزرده خاطر باشیم ولی خداوند هیچ کاری را بدون خیر و مصلحت انجام نمیدهد:
﴿وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَیئًا وَیجْعَلَ اللّهُ فِیهِ خَیرًا كَثِیرًا.[16]
با آنان به شایستگى رفتار كنید و اگر از آنان خوشتان نیامد پس چه بسا چیزى را خوش نمىدارید ولی خدا در آن مصلحت فراوان قرار مىدهد﴾.
کلیدواژهها: قرآن، اعتدال، دنیا، آخرت.
----------------------------------------
پینوشتها:
. اعراف/ 180.
2. اسراء/ 27.
3. اسراء/ ۲۹.
4. زمر/ 10.
5. بقره/ ۱۵۵.
6. آلعمران/ ۱۴۶.
7. انفال/ ۶۶.
8. بقره/ ۱۹۴.
9. اسراء/ 32.
10. زلزال/ 8 ـ 7.
11. قصص/ 77.
12. مجادله/ 11.
13. اعراف/ 32.
14. نور/ 32.
15. مائده/ 1.
16. نساء/ 19.
