قواعد التفسیر
مبحث دهم: قاعده مفهوم و منطوق
اقسام مفهوم
مفهوم بر دو قسم است:
الف) مفهوم موافق: معناى لازمى است كه از كلام برداشت مى شود (بدون آنكه لفظى براى آن آمده باشد) و حكم موجود در مفهوم، از جهت اثبات و نفی هم سنخ حكم موجود در منطوق است، مثلًا هر دو واجب است.[1]
مفهوم موافق بر دو قسم است:
1- مفهوم موافق با اولويت(فحوى الخطاب): مانند آیه (فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ)[2]منطوق اين آيه، نهى از گفتن «افّ» دارد؛ يعنى كوچكترين چيزى كه دلالت بر انزجار از پدر و مادر مى كند به آنان نگوييد. مفهوم آن با دلالت اولويت آن است كه «فحش دادن» به آنان جايز نيست؛ چون علت نهى كه آزار پدر و مادر است در موارد ديگر نسبت به مورد آيه شديدتر است.
2- مفهوم موافق مساوى(بدون اولویت یا لحن الخطاب): مانند آیه (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْع)[3] منطوق آيه عبارت از ترک بیع هنگام نماز جمعه است و مفهوم موافق مساوی آن، ترک تمام مشاغلی است که سبب تأخیر حضور در نماز جمعه می شود، می باشد.
ب) مفهوم مخالف یا دلیل الخطاب: مفهومی که از حیث نفی و اثبات عکس منطوق است و آن معنایی است که در جمله توسط متکلم بیان نشده است ولی ما آن را از جمله متوجه می شویم ،به طوری که حکم آن از لحاظ سالبه و موجبه بودن مخالف و متفاوت با حکم منطوق است و شامل موارد شش گانه[4] زیر مى شود:
1.مفهوم حصر و استثناء؛ 2.مفهوم شرط؛ 4.مفهوم عدد؛ 5.مفهوم غایت؛ 6.مفهوم لقب؛ 6.مفهوم وصف. برخی مفهوم زمان و مفهوم مکان را نیز جزو مفاهیم مخالف بر می شمارند.
[1] - أصول الفقه، مظفر، ج 1، ص 109.
[2] إسراء : 23.
[3] - نساء : 10.
[4] - برخی نیز دو قسم دیگر یعنی تحديد و تعليل را به شش قسم اضافه نموده اند؛ دروس تمهيدية في القواعد التفسيرية(سیفی مازندرانی)، ص 177.
