انسان کامل از نظر مکاتب مختلف، تعابیر متفاوتی دارد. هر مکتبی از زاویه دید خود، انسان کامل را با یک سری مفاهیم، فرضیات و نظریات گوناگون مطرح می کند. اسلام نیز مانند دیگر مکاتب برای کمال انسان، تعریف و توضیحات خاص خود را در نظر دارد. حال، با توجه به توضیح این نوشته، می خواهیم بدانیم که از منظر استاد شهید مطهری، در مکتب اسلام، انسان کامل چگونه انسانی است؟
تعریف انسان کامل
انسان کامل یعنی انسان نمونه، انسان اعلی یا انسان والا. شناختن انسان کامل یا انسان نمونه از دیدگاه اسلام، از آن نظر برای ما مسلمین واجب است که حکم مدل و الگو و سرمشق را دارد؛ یعنی اگر بخواهیم یک مسلمان کامل باشیم، چون اسلام می خواهد انسان کامل بسازد و تحت تربیت و تعلیم اسلامی به کمال انسانی خود برسیم، باید بدانیم که انسان کامل چگونه است.
راههای شناخت انسان کامل از نظر اسلام
شناخت انسان کامل از نظر اسلام دو راه دارد: یک راه این است که ببینیم قرآن در درجه اول و سنت در درجه دوم، انسان کامل را چگونه توصیف کرده اند؛ اگر چه در قرآن و سنت، تعبیر «انسان کامل» نیست و تعبیر« مسلمان کامل» و «مومن کامل» است؛ ولی به هر حال معلوم است که « مسلمان کامل» یعنی انسانی که در اسلام به کمال رسیده است و «مومن کامل» یعنی انسانی که در پرتو ایمان به کمال رسیده است.
راه دوم شناخت انسان کامل، این است که افرادی عینی را بشناسیم که مطمئن هستیم آنها آن چنان که اسلام و قرآن می خواهد، ساخته شده اند و وجود عینی انسانهای کامل اسلامی هستند؛ چون انسان کامل اسلامی فقط یک انسان ایده آل و خیالی و ذهنی نیست که هیچ وقت در خارج وجود پیدا نکرده باشد، انسان کامل، هم در حد اعلی و هم در درجات پایین تر، در خارج وجود پیدا کرده است. خود پیامبر(ص) نمونه انسان کامل اسلام است. علی(ع) نمونه دیگری از انسان کامل اسلام است. شناخت علی(ع)، شناخت شخصیت علی(ع)؛ نه شخص علی. در هر حدی که شخصیت جامع علی(ع) را بشناسیم، انسان کامل اسلام را شناخته ایم و در هر حدی که انسان کامل را عملا، نه اسما و لفظا، امام و پیشوای خود قرار دهیم؛ راه او را برویم، تابع و پیرو او باشیم و کوشش کنیم که خود را طبق این نمونه بسازیم،[در همان حد] شیعه این انسان کامل هستیم.
اگر انسان کامل اسلام را از راه بیان قرآن[ و سنت] و از راه شناخت پرورده های کامل قرآن نشناسیم، نمی توانیم راهی را که اسلام معین کرده، برویم و یک مسلمان واقعی و درست باشیم و همچنین جامعه ی ما نمی تواند یک جامعه اسلامی باشد؛ پس ضرورت دارد انسان کامل و عالی و متعالی اسلام را بشناسیم.
تعبیر انسان کامل
تعبیر« انسان کامل» در ادبیات اسلامی تا قرن هفتم هجری وجود نداشته است. امروز در اروپا هم این تعبیر خیلی زیاد مطرح است؛ ولی برای اولین بار، در دنیای اسلام این تعبیر در مورد انسان به کار برده شده است. ممکن است انسان از نظر روانی، بیمار و معیوب باشد؛ همچنان که ممکن است از این نظر سالم باشد. قرآن این اصل را پذیرفته است و می فرماید: «في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً »؛1 در دل و روحشان بیماری است؛ نمی فرماید مثلا چشمشان بیمار است. قلبی که قرآن می گوید، غیر از قلب پزشکی ای است که [ برای درمان آن] لازم است به طبیب قلب مراجعه کنیم.
«قلب» در قرآن، یعنی همان روح و روان انسان. درباره قرآن می فرماید: « وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنين»؛2 ما قرآن را برای شفا و رحمت برای مومنان فرستادیم. قرآن، شفای مومنین است. امیر المومنین (ع) می فرماید:« أَلَا وَ إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَةَ »؛( از جمله بلایا و شداید، فقر است) « َ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَةِ مَرَضُ الْبَدَن»؛( و از فقر بدتر، مریضی بدن است) « ِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ»؛3 ( و از بیماری تن، بدتر و شدیدتر، بیماری دل و قلب انسان است). آنکه بخواهیم توقع این را داشته باشیم که انسان کامل باشیم یا به انسان کامل نزدیک باشیم، باید خود را از این نظر که اساسا« انسان سالم» یا « انسان معیوب» هستیم،[ به خوبی] بشناسیم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. بقره،10
2. اسراء،82
3. نهج البلاغه، ترجمه دشتی،ص723، حکمت338
