. بررسيِ دو مقوله ی قدرت و استطاعت فردی به نام عتابة بن ربعی،[1]
از حضرت علي علیه السلام پرسيد: «استطاعت» چیست؟
حضرت فرمود: بگو بدانم! آيا بدون خدا ميخواهي مستطيع شوي یا با خدا؟
گفت: نمیدانم!
فرمود: تو مالک استطاعت میشوی ولی به سبب خدایی که مالک قدرتهاست، چرا كه بدون او مالک هیچ قدرتي نخواهي شد. پس اگر خداوند به تو قدرتی داد، آن را از عطایای الهی بشمار و اگر قدرتی را از تو سلب نمود، این نيز آزمایشي از آزمايشات الهی خواهد بود، زیرا مالکیت هر چیزی از آنِ حضرت حق بوده و تنها اوست که میتواند تو را مالکیت داده و قدرتی بخشد.[2]
توضیح حدیث:
در بحث اختيار بشر، سه ديدگاه وجود دارد:
الف) «ديدگاه اشاعره»؛ كه ميگويند: اراده ي أزلی خدا، اراده ي بنده را از اثر میاندازد. به بيان ديگر؛ اين عده، قائل به جبرند.
ب) «ديدگاه مفوضه» (اعتزال)؛ كه مي گويند: برای حل اين مشکل بايد بگوييم دو نوع خالق داریم: يكي انسان؛ كه «خالق افعال خودش» است. و ديگري خدا؛ كه «خالق تمام موجودات» است. ج) «ديدگاه امامیه»؛ كه معتقدند: اختیار بشر معلول اختیار الهی است، مانند این که مولايي تمام وسایل زندگی عبدش را- از خانه گرفته تا ساير اثاثیهي منزل- تأمین کند؛ در اين حالت، عبد مذكور مالک اموال نمیشود چرا كه مالکیت، با عبد بودن او در تضاد است. و لهذا اگر بگوئیم: عبد به هیچوجه مالک نیست! دچار اشتباه جبریون شدهایم. و اگر هم بگوئیم: مالک، همان عبد است! دچار اشتباه معتزله شدهایم. در حالي كه اگر قائل به مالکیت طولیه شويم، مشكل حل خواهد شد، به اين بيان كه بگوئیم: مولی در مقام مولویت، و عبد در مقام عبوديت، هر دو مالک هستند. یعنی اگر عبد از مولي چیزی بگیرد آن چيز، در ملكيت مالك، مِلك اوست.[3]
آری، خداوند نيز به بشر قدرت داد، او را مسلوب القدرة ننمود و از مالکیت نینداخته است، لكن بشر بايد بداند كه اگر قدرت و اختياري هم دارد از ناحيه ي حق تعالي به ايشان إفاضه شده و او مخلوق حق تعالي است، وقتي كه چنين شد، آنگاه قدرت و اختيار نيز آفريدهي انسان نبوده و در طول قدرت خداوند تعريف ميشود. و لهذا، تنها خداوند است كه مالک قدرت بشر خواهد بود.
پی نوشت:
[1]. عتابة یا عبایة بن ربعی أسدی.
[2]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: طبرسى، احمد بن على(1403هـ ق)ج2، ص۴۵۲؛ همچنین، ر.ک: ابن شعبه حرانى، حسن بن على(1404هـ ق)النص، ص213 و 214؛ و نیز، ر.ک: بحرانى، هاشم بن سليمان(1411هـ ق)ج6، ص26 و 27.
[3]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: طیب، سيد عبدالحسين(1378هـ ش)ج1، ص۱۱۱-۱۰۹.
