مقدمه
در ابتدا باید توجه داشته باشیم که اینگونه نیست که خداوند متعال در انجام کارهای خیر یا شر، تنها در فراهم آوردن زمینۀ انجام اعمال با انسانها همراهی داشته باشد، بلکه بالاتر از این امداد و یاری، خداوند در همین دنیا نیز زمینۀ پاداش برای نیکوکاران و مجازات برای بدکاران و کافران را فراهم می‌کند و انسانها در همین دنیا هم نتیجۀ بسیاری از اعمال خیر و شر خود را دریافت می‌کنند.
خداوند متعال در قرآن کریم دو گونه پاداش را برای مؤمنان عنوان کرده است: یکی اینکه در اثر کارهای نیکی که انجام میدهند، زمینۀ هدایتهای بیشتر و توفیقات روزافزون را هم نصیب آن‌ها می‌کند و دوم اینکه خداوند بر اساس رحمت و حکمت خود، نعمت‌های بی‌حسابی را بر آنان نازل می‌کند که در هر دو زمینه، آیات زیادی از قرآن نوید مناسبی را به مؤمنان و هدایت یافتگان می‌دهد. پاداش اول که فراهم کردن هدایتها و توفیقاتِ بیشتر است، در آیات متعدّدی از قرآن آمده است؛ از جمله می‌فرماید:
﴿وَیزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدىً وَالْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَخَیرٌ مَرَدًّا.[1]
خدا کسانى را كه هدایت یافتهاند بر هدایتشان مىافزاید و اعمال شایسته که باقى ماندنى است پاداش آن نزد پروردگارت بهتر و نتیجۀ آن نیکوتر است﴾.
در سوره عنکبوت:
﴿وَالَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ.[2]
و کسانى كه در اقامۀ دین ما مجاهده مىكنند ما به سوى راههاى خود هدایتشان مىکنیم و خدا همواره با نیکوکاران است﴾.
بسیار آشکار است که منظور از هدایتی که در این آیات از آن یاد شده، به معنایِ هدایتِ ابتدایی که شامل همۀ افراد بشر اعم از مؤمن و کافر می‌شود، نیست و همینطور به این معنا هم نیست که خداوند دست مؤمنان را میگیرد و آن‌ها را تا به بهشت میبرد؛ بلکه یک روش خاصّی از هدایت است که در دنیا برای مجاهدان و مؤمنان راستین مهیّا شده است.
در آیهای دیگر آمده است:
﴿ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَمَنْ یؤْمِنْ بِاللَّهِ یهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ.[3]
هیچ مصیبتى نمىرسد مگر به اذن خدا و کسى كه به خدا ایمان آورد خدا دلش را هدایت مىکند و خدا به هر چیزى دانا است﴾.
آیات فوق به روشنی دلالت دارند بر اینکه نوعی از هدایت خاص است که خداوند متعال به عنوان ِپاداشِ مؤمنان برای آن‌ها در نظر گرفته است که مشروط به هدایتِ تشریعی آنان است. جالبتر اینکه این نوع از هدایت حتّی نسبت به برخی از سنّت‌هایِ الهی که قضایِ الهی بر تحقّقِ بلاقید و شرطِ آن‌ها قرار گرفته تأثیر خود را میگذارد؛ بدینگونه که در اثر تضّرع و انجام اعمالِ نیکِ توسط افرادِ جامعه، قضای الهی در مواردی قابل تغییر است و موارد متعدّدی در روایات ما وجود دارد که قضای الهی بر اثرِ اعمالِ نیکِ بندگان مانند کمک به مستمندان، صلۀ رَحِم، احترام به پدر و مادر و... تغییر یافته است.[4]
آیات دیگری از قرآن کریم نیز به این نکته اشاره می‌کنند که علاوه بر مسئلۀ هدایت، بسیاری از پاداش و نعمات وافرِ مادی و معنوی دیگری هستند که بر اثرِ ایمان و مجاهدت، نصیب بندگان ِشایستۀ خداوند می‌شود؛ همچنانکه در سورۀ مبارکۀ مائده این‌طور می‌فرماید:
﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَالْإِنْجِیلَ وَما أُنْزِلَ إِلَیهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لآکِلوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یعْمَلُونَ.[5]
و اگر اینان تورات و انجیل را بدون کم و کاست و هم چنین قرآنى را كه به سویِ ایشان نازل شد اقامه کنند محقّقاً از بالاىِ سر [آسمان] و پائینِ پاهاى خود [زمین] روزى خواهند خورد؛ بعضى از اینان مردمى معتدل‌اند و لیکن کارهایى که بیشترشان مرتکب مىشوند زشت و ناپسند است﴾.
هرچند که این آیه دربارۀ اهلِ تورات و انجیل سخن میگوید، اما با الغایِ خصوصیّت از مصداق این آیه میتوان آن را در مورد مسلمانان نیز جاری دانست؛ یعنی همچنان که یهودیان و مسیحیان در صورت عمل به فرامین تورات و انجیل از نعمت‌های فراوان بهره‌مند می‌شوند، قطعاً اگر مسلمانان هم اقامۀ قرآن کنند باز تعبیرِ ﴿لآکِلوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ﴾ برای آن‌ها قابل تکرار و قابل صدق است.
آیۀ دیگر در سورۀ مبارکۀ جنّ می‌فرماید:
﴿وَأَن لَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا.[6]
و اینکه اگر جنّ و انس در راه رشد و هدایت، استقامت بورزند ما ایشان را آبى گوارا و زیاد مىچشانیم﴾
اختلاف نظرهایی دربارۀ مقصود قرآن از عبارت «آب گوارا» وجود دارد که برخی آن را به معنایِ مادّیِ آن میگیرند و بعضی دیگر، مفهومی کنایی غیر از آب را برای آن در نظر میگیرند، امّا در هر صورت چه مُراد، آب باشد و چه روزی‌هایی که بر پایۀ وجودِ آب برای آن‌ها فراهم می‌شود، می‌تواند شاهدِ همین مطلب باشد که آیۀ شریف، استقامت در راهِ حقّ را زمینۀ نزولِ نعمت‌هایِ متعدّدِ الهی معرفی می‌کند.
از طرف دیگر نیز سنّتِ مجازاتِ دنیوی، افرادِ کافر، منحرف و بدکار را رَها نخواهدکرد که دو صورت دارد؛ بدین توضیح که گاهی انسان ِکافر و فاسق توجه به مجازات بودن آن دارد و گاهی نیز اساساً به این حقیقت پی نمی‌برد و بالعکس تصور می‌کند که خیر و نعمت بر سر او در حال نازل شدن است.به هر حال در هر صورت، عاقبتِ حقیقتِ عذابِ دنیایی بر کارهایِ ناپسند روشن می‌گردد. البته سنّت مجازات، زمانی به وقوع میپیوندد که انسان کافر یا بدکار مدّت زمانی با گناه خو گرفته باشد و پس از نشان دادن ِخُبثِ باطن و ثبات و استمرارِ در عناد، گرفتارِ عذابِ الهی می‌گردد؛ همچنانکه قرآن کریم می‌فرماید:
﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ.[7]
[آنان] به شیوۀ فرعونیان و کسانى كه پیش از آنان بودند آیات ما را دروغ شمردند؛ پس خداوند به [سزاى] گناهانشان [گریبان] آنان را گرفت، و خدا سخت‌كیفر است﴾.
در جای دیگر، مصیبت‌های دنیایی مردمان را جزای بعضی از بدی‌های آنان معرفی می‌نماید و می‌فرماید:
﴿وَما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَیدِیكُمْ وَیعْفُوا عَنْ كَثِیر.ٍ[8]
و مصیبت‌هایی که به شما مىرسد به خاطر اعمالى است كه به دست خود کردهاید و خدا از بسیارى از گناهان در مىگذرد﴾.
و در آیۀ دیگر، پدیدار شدن فساد و تباهی را معلولِ اعمالِ بدِ مردمان معرفی می‌نماید:
﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ.[9]
فساد و پریشانى در خشکى و دریا به خاطر کارهایى كه مردم انجام دادهاند آشکار شده؛ خدا مىخواهد کیفر بعضى از اعمالشان را به آن‌ها بچشاند شاید به سوى حق بازگردند﴾.
قابل توجه است که گاهی برای بعضی از افراد، این سنّت، سریعاً به وقوع میپیوندد و در مورد برخی دیگر ممکن است مدتی طول بکشد و فاصلۀ زمانی بیشتری را به طول بینجامد و یا اینکه حتی ممکن است که پاره ای از دوران و زمان‌ها به دلیل بعضی از مصالح یا بعضی از امورِ دیگر، اجرای این سنّت‌ها به طور موقّت به تأخیر بیفتد، ولی به هر حال این سنّت، سنّتِ «پایداری پاداش و مجازات در دنیا» است؛ مثلاً قرآن کریم دربارۀ عذابِ امّتِ پیامبر (صلّی الله علیه وآله) در صورتی که کار ناشایستی انجام دهند، می‌فرماید:
﴿وَما كانَ اللَّهُ لِیعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ وَما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یسْتَغْفِرُونَ.[10]
ولى تا تو در میان آن‌ها هستى، خداوند آن‌ها را مجازات نخواهد کرد و [نیز] تا زمانی که استغفار مىکنند خدا عذابشان نمىکند﴾.
این آیۀ شریف نشان می‌دهد که عذابِ الهیِ نزدیک، بر اثر دو چیز برداشته می‌شود؛ یکی حضور پیامبر عظیم الشأن اسلام در جامعه و دیگری استغفارِ مردمی که خود مبتلا به گناه بوده‌اند.
کلیدواژه: قرآن، سنت الهی، پاداش، مجازات.
----------------------------------------------
پینوشتها:
1. مریم/ 76.
2. عنکبوت/ 69.
3. تغابن/ 11.
4. رجوع شود به کتب روایی مثل کافی
5. مائده/ 66.
6. جن/ 16.
7. آلعمران/ 11.
8. شوری/ 30.
9. روم/ 41.
10. انفال/ 33.
