مرســـــــلون

باسمه تعالی

بهداشت کرونا در اسلام

اشاره: ماههاست که ویروسی مرگبار و خطرناک برروی کره خاکی بیرحمانه به تاخت وتاز پرداخته و   خسارتهای مالی، جانی و ... بی­حساب وکتابی ببار آورده است. نحوست ویروس کرونا را براساس ادله متعدد باید در شومی تمدنی ریشه­یابی کرد که انسان را بجای خدا قرار داده و در پی آن به سود و سودای قدرت اصالت بخشید. وقتی اصل درکنشها و روابط اجتماعی منفعت شخصی محور تلقی شد و خدای بصیرحسابگر هیچ جایگاهی در آن نداشت، قربانی کردن میلیاردها انسان به پای خواسته­های نفسانی هیچ استبعادی ندارد.

ویروس کرونا چه پدیده­ای بیولوژیکی و ساخته دست بشر با هدف استیلا و استعلا بر دیگران(طبق برخی دیدگاهها) باشد وچه ویروسی انتقالی از حیوانات به عدم رعایت بهداشت و الگوی تغذیه(دیدگاه دیگری در ماهیت ویروس کرونا)، هیچ فرقی در انتساب آن به اندیشه اومانیستی و سودانگاری(محور تمدن غرب) نمی­کند.

اما اصل قضیه، در حال حاضر مهمترین دغدغه صیانت از سرایت آن به دیگران است و در این راستا جامعه اسلامی باید نسبت به پاندمی این ویروس با ملاحظه ادله فقهی و دینی بیشتر و دقیتر از دیگران حساسیت به خرج دهد. چرا که بهداشت و پیشگیری سبب سلامتی فکری و جسمی جامعه می‌شود و از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه است.

اهمیت بهداشت در اسلام

در اهمیت طبابت در اسلام همین بس که در روایات علم ودانش به دوگونه دانش دین و دانش بدن تقسیم بندی شده است: «الْعِلْمُ عِلْمَانِ عِلْمُ الْأَدْيَانِ وَ عِلْمُ الْأَبْدَانِ». دانش دو نوع است: دانش دین و دانش بدن.[1]

از این حیث پزشکی در اسلام جایگاه والایی دارد، بطوری که در برخی از مسائل شرعی هم نظر او دارای حجیت است. رهبرانقلاب در پاسخ استفتایی فرموده­اند: «اگر از گفته پزشک متديّن و امين اطمينان حاصل کنيد که روزه براى چشم شما ضرر دارد و يا خوف ضرر داشته باشيد، روزه گرفتن براى شما واجب نبوده و بلکه جايز هم نيست».[2]

از نظر اسلام رعایت مسائل بهداشتی در بعضی اوقات واجب است، زیرا در اسلام حفظ جان واجب است و اگر عدم رعایت مسائل بهداشتی سبب به خطر افتادن جان انسان‌ها شود در این صورت رعایت اصول و مسائل بهداشتی لازم است؛ زیرا مقدمه واجب نیز واجب است و شاید مصداقی باشد از آیه {وَ لاَ تُلقُوا بِایدِیکُم الَی التَّهلُکَه}[3] خود را به دست خود، به هلاكت نيفكنيد.

فقه اسلامی اکثر مسائل بهداشتی را تحت عنوان واجب، حرام، مستحب یا مکروه بیان کرده است. مثلاً خوردن خبائث و چیزهای پلید از قبیل، خون، چرک، ادرار، مدفوع، گوشت مردار، گوشت حیوانات حرام گوشت، خوردن خاک، شراب، آبجو و سایر مسکراتی که عقل را زایل و سلامتی انسان را به خطر می‌اندازد، حرام است، از طرفی بسیاری از مسائل بهداشتی که نقش مهمی در سلامتی انسان دارند را، تحت عنوان واجب یا مستحب بیان کرده است. مثلاً از شرایط نماز، طهارت بدن و لباس می‌باشد و وضو و غسل از واجبات و مقدمات نماز شمرده شده و در وضو و غسل، شستن داخل بینی و دهان و مسواک زدن مستحب است.

البته بنابر ادله متقن فقهی و دینی، غیرازآحاد جامعه، مسئولین و سیاست­گذاران امر هم باید به وظیفه خود فارغ از هرگرایش و طرز تفکری دراین زمینه عمل نمایند و الّا موجب ضمان خواهد بود.

رهبرمعظم انقلاب فرمودند: «این آمارهای تلخ و تکان‌دهنده، بایستی همه‌ی ما را - هم مسئولان را، هم آحاد مردم را- هشیار کند، بیدار کند و توجّه بکنیم؛ با بیماری شوخی نکنیم. بایستی مسئولین به طور قاطع کاری که باید انجام بدهند، انجام بدهند؛ یعنی این حدودی که لازم است و متخصّصین و کارشناسان مسئله -پزشکان و مسئولین امور بهداشت و درمان و مانند اینها- مشخّص میکنند، بر طبق گفته‌‌ی آنها عمل بشود؛ یعنی تلخیِ هر عارضه‌ی‌ دیگری را شما فرض کنید، از عارضه‌ی شیوع این بیماری کمتر است؛ چون شیوع بیماری، هم بیماری است، هم بیکاری است، هم مشکل معیشت است، هم جان ‌باختن و داغ عزیزان است؛ یعنی اصلاً همه‌ی برنامه‌های کشور تحت تأثیر این بیماری قرار دارد؛ الان هم همین جور است. باید کاری کنیم که این بیماری متوقّف بشود و براین فائق بیاییم، غالب بشویم واین ممکن نیست جز با سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی و اجرا و رعایت ضوابط بهداشتی از طرف ما آحاد مردم».[4]  

بنابراین با توجه به ظرفیت فقه درکنترل و حتی ریشه­کنی ویروس کرونا، دستگاههای تصمیم­گیر باید از این پتانسیل بی­بدیل در جهت کنترل آن بهره ببرند.

اما فارغ از جنبه فقهی موضوع، شریعت اسلام دربعد پیشگیری هم توصیه­های طبی و بهداشتی جهت مصونیت از ابتلا به بیماریها ارائه داده است.

تحقیق و تفحص در آیات قرآن و احادیث و متون اسلامی توجه و دقت اسلام را نسبت به بهداشت و سلامتی فرد و جامعه روشن می‌سازد. هیچ دین و مکتبی مانند اسلام، نسبت به مسائل و اصول بهداشتی سفارش نکرده است.  

درمنابع دینی عواملي را براي سلامتي بیان کرده­اند كه شرايط زيست محيطي، رژيم غذايي وتغذيه وحفظ و نگهداري از آن جمله­اند.

نوشتار حاضر با هدف بازخوانی نگرش شریعت مقدس اسلام در این مورد قلمی شده است:

رعایت پروتکل­های بهداشتی

در روایات هم مراجعه به متخصص وعمل به نسخه وی(دستورالعمل پزشکی) در زمان بیماری مورد تاکید قرار گرفته است: از امام صادق × روايت شده است كه فرمود: «إِنَّ نَبِيّاً مِنَ الْأَنْبِيَاءِ مَرِضَ فَقَالَ لَا أَتَدَاوَى حَتَّى يَكُونَ الَّذِي أَمْرَضَنِي هُوَ الَّذِي يَشْفِينِي فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أَشْفِيكَ حَتَّى تَتَدَاوَى فَإِنَّ الشِّفَاءَ مِنِّي وَ الدَّوَاءَ مِنِّي فَجَعَلَ يَتَدَاوَى فَأَتَى الشِّفَاء».[5] پيامبرى ازپيامبران الهى بيمار شد، با خود گفت: مداوا نمى‌كنم تا همان كس كه درد را داده شفايم دهد. خداوند به او وحى كرد؛ تا معالجه نكنى تو را شفا نمى‌دهم.

حتی برای درمان به پزشک غیرمسلمان می­توان مراجعه کرد. از امام باقرعليه­السلام در مورد کسی که پزشک مسیحی و یا یهودی او را درمان و برایش دارو می­نویسد، سوال شد ایشان در جواب فرمودند: «لَا بَأْسَ بِذَلِكَ إِنَّمَا الشِّفَاءُ بِيَدِاللَّهِ تَعَالَى‏».[6] اشكالى ندارد، شفا به دست خداست.

رهبرمعظم انقلاب پیرامون عمل به دستورات بهداشتی و پزشکی فرمودند: «ما کاملاً رعایت مقرّراتی را که مسئولین برای ما مشخّص می­کنند، برای خودمان فریضه بدانیم ولازم بدانیم وعمل کنیم».[7]

پیشگیری مهمتر از درمان

پیشگیری عقلانی­ترین راه سالم ماندن از عوارض بیماری است. چرا که درمان کردن غیر از هزینه­های مالی، تحلیل توان جسمی، آثار روحی وروانی بیماری، عوارض دارویی، احتمال عدم تاثیر دارو در درمان بیماری و بروزخطرات جانی هم وجود دارد.

امام کاظم× فرمودند: «لَيْسَ مِنْ دَوَاءٍ إِلَّا وَ هُوَ يُهَيِّجُ دَاءً وَ لَيْسَ شَيْ‏ءٌ فِي الْبَدَنِ أَنْفَعَ مِنْ إِمْسَاكِ الْيَدِ إِلَّا عَمَّا يُحْتَاجُ إِلَيْهِ».[8]

هيچ دوائى نيست مگر اينكه دردى را بجنبش مى‌آورد و هيچ چيز براى بدن سودمندتر از اين نيست كه از آنچه بدان نيازى نباشد دست باز دارند و امساك كنند.

باتوجه به عوارض کلی مذکور و نیز ویژگی خاص و مخاطره­آمیز ویروس کرونا؛ کم­هزینه­ترین و موثرترین روش، همان پیشگیری و محافظت از ابتلا به آن است. 

حرارت دادن و پختن

یکی از راههای پیشگیری از ابتلا به کرونا حرارت دادن و پختن مواد غذایی و جوشاندن آب شرب است.

براساس تحقیقاتی که توسط مرکز ویروس‌شناسی روسیه انجام شده، جوشاندن آب ویروس کرونا را به صورت آنی از بین می‌برد.[9]

از رسول­اکرم ’ نقل شده است: «الْمَاءُ الْمَغْلِيُّ يَنْفَعُ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ لَا يَضُرُّ مِنْ شَيْ‏ءٍ».[10] آب جوش برای هرچیزی مفید است وبرای هیچ چیزی ضرر ندارد.

امام­رضا × در پیرامون فواید آب جوشیده می­فرماید: «إِذَا غَلَّيْتَهُ‏ سَبْعَ‏ غَلَيَاتٍ‏ وَ قَلَّبْتَهُ مِنْ إِنَاءٍ إِلَى إِنَاءٍ فَهُوَ يَذْهَبُ بِالْحُمَّى وَ يُنْزِلُ الْقُوَّةَ فِي السَّاقَيْنِ وَ الْقَدَمَيْن‏».[11] آب گرم، چنانچه آن را هفت جوش بجوشانى و از ظرفى به ظرف دیگر درآورى، تب را مى‏بَرَد ونیرو را به ساق پاها وقسمت پایین‏تر ازمچ، سرازیر مى‏کند.

نیاشامیدن آب از کنار دسته ظرف یا لبه شکسته آن[12] و بستن دهانه ظرف آب[13] به جهت احتمال آلوده بودن وآشامیدن آب ولرم(آب جوشیده نیم­گرم)[14] از دیگر آداب آشامیدن آب در اسلام هستند که درجهت همان رعایت بهداشت تغذیه تشریع شده­اند.

قرنطینه

«کریگ کونسایدین» محقق، استاد، فعال رسانه­ای شاغل در دپارتمان جامعه­شناسی دانشگاه رایس و نویسنده کتاب «انسانیت محمد ’؛ یک دیدگاه مسیحی» است. او در هفته‌نامه نیوزویک آمریکا با اشاره به توصیه های طبی وخردمندانه پیامبراسلام ’ درباره نظافت و چگونگی واکنش‌ به بیماری‌های واگیردارنوشت:

«همه­گیری کووید-19 در حالی که این بیماری در چهارگوشه جهان منتشر شده است، دولتها و منابع خبری را مجبور کرده دقیق­ترین و مفیدترین توصیه­ها را در اختیار جهانیان قراردهند. در تمام کشورها به وجود کارشناسان مراقبت­های درمانی نیاز مبرمی وجود دارد و به وجود دانشمندانی که در مورد انتقال و تاثیر همه­گیری­ها مطالعه می­کنند نیز نیاز است. متخصصینی چون دکتر «آنتونی فوچی» و گزارشگر حوزه پزشکی دکتر «سانجای گوپتا» می­گویند که رعایت کامل بهداشت و قرنطینه یا جداکردن خود از دیگران به امید جلوگیری از انتشار بیماری­های مسری، موثرترین ابزارهای مهار کووید-19 محسوب می­شوند.

آیا می­دانستید چه کس دیگری در هنگام یک همه­گیری از رعایت بهداشت و قرنطینه سخن گفته است؟ حضرت محمد پیامبراسلام ’ در بیش از 1300 سال قبل. پیامبر اسلام ’ گفته است: «اگر شنیدید که طاعون در سرزمینی شیوع یافته، وارد آن سرزمین نشوید، اما اگر طاعون در محل اقامت شما شیوع پیدا کرد، از آن محل خارج نشوید»[15] همچنین او گفته است: «کسانی که به بیماری­های مسری مبتلایند باید از افراد سالم دور نگه داشته شوند».[16]

حضرت محمد ’ قویا مردم را تشویق به رعایت موازین بهداشتی کرده که موجب ایمنی آنها دربرابر عفونت­ها می­شود».[17]

مراعات فاصله اجتماعی

رعایت فاصله­های اجتماعی هم که توسط متخصصان توصیه می­شود، در سیره وسخن اهل­بیت ^ بعنوان راهکار مصون ماندن از ابتلا به کرونا معرفی شده است.

حضرت رسول ’ فرمود: «فِرَّ مِنَ الْمَجْذُومِ فِرَارَكَ مِنَ الْأَسَد وَ الْأَفْعَى‏».[18] از شخص جذامى فرارکن همان­طور که از شیر و افعی فرار می­کنی.

شخصی که مبتلا به جذام بود برای بیعت نزد پیامبر’ آمد، اما حضرت به او دست نداده وفرمودند: «أَمْسِكْ يَدَكَ فَقَدْ بَايَعْتُكَ».[19] بدون آن که با من دست بدهی، بیعتت را پذیرفتم.

مقدار فاصله هم در احادیث بیان شده است:

ازحضرت رسول­اکرم ’ نقل شده است: «كَرِهَ‏ أَنْ‏ يُكَلِّمَ‏ الرَّجُلُ‏ مَجْذُوماً إِلَّا أَنْ يَكُونَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ قَدْرُ ذِرَاعٍ» مکروه است با شخصی که مرض جذام دارد معاشرت و صحبت شود، مگر اینکه بین آن دو به اندازه یک ذراع فاصله باشد.

همچنین فرموده­اند: «لَا تُطِيلُوا النَّظَرَ إِلَى‏ الْمَجْذُومِ‏ وَ إِذَا كَلَّمْتُمُوهُ فَلْيَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ قِيدُ رُمْحٍ‏».[20] به افراد مبتلابه خوره زیاد نگاه نکنید ووقتی با آنان گفت­وگو می­کنید، به اندازه یک نیزه ازآنان دورباشید.

علامه مجلسی درتوضیح احتراز از چنین افرادی می­نویسد: «روایات مربوط به فاصله گرفتن از جذامی، دلالت بر وجوب ندارد، بلکه دلیل بر جواز این کار و یا استحباب دوری از آن ها؛ به دلیل احتیاط و پرهیز از سرایت بیماری است».[21]

بنابراین سرایت برخی از بیماریها مورد تایید شرع مقدس اسلام می­باشند و غرض ما از ذکر این روایات؛ صرفا اثبات واگیری برخی از ویروسها از منظر دین است.

نکته اول: در برخی از روایات همنشینی ائمه ^ مانند امام سجاد × با این بیماران نقل شده است. اين روايات را توجيه كرده‌اند تا تعارضى بين اين دو روايت نباشد:

1- درروايت دلیلی وجود ندارد كه دريك ظرف با آنها غذا خوردند بلكه دركنار يك سفره بوده پس تعارضى با روايت نبوى ’ ندارد.

2- ائمّه­ ^ داراى مقام توكّل بسيار بالايى بودند كه به خاطر آن، ازاينگونه مسائل محفوظ مى‌ماندند كه اين مخصوص مقام امامت و ولايت است.[22]

ممکن است اشکال شود؛ بالفرض که قبول کنیم خودشان مبتلی نمی­شوند اما نوع رفتار اهل­بیت ^ با این قشر از جامعه، موجب ایجاد تصور غیرواقعی بودن واگیری در جامعه شود.

در پاسخ می­توان گفت که کنش ایشان درفرضی چنین آسیبی خواهد داشت که به دیگران تذکر داده نشده باشد. اما وقتی­که فرموده­اند ازشخص جذامی یا مبتلابه طاعون فرارکنید، جایی برای این توهم باقی نمی­ماند.

نکته دوم: روایاتی که سفارش به گریزان بودن ازبیماران مسری می­کنند اولاً به معنای توهین و هتک حرمت و طرد آنها از جامعه نیست و صرفا یک توصیه پزشکی به حساب می­آیند. ازطرف دیگر توصیه به دوری، حفظ آرامش روحی و روانی افراد بیمار و غیربیمار است. به عبارت دیگر وقتی افرادی دارای بیماری مسری هستند، بیش ازآنکه از بیماری خود رنج ببرند ازتنفر و انزجار مردم رنج می­کشند چنانکه در روایتی نقل شده است: « نگاه پیوسته به گرفتاران و جذامیان نکنید که مایه اندوه آن ها است».[23]

بهداشت چشم

مخاط چشم یکی از راه‌های ورود ویروس به بدن انسان است. ویروس کرونا می‌تواند از طریق عطسه، سرفه وذرات شناور درهوا وارد چشم شده و ازمجرای اشکی به حلق راه یابد ودیگران را مبتلاکند. همچنین از طریق تماس دست یا سطوح و ابزارهای آلوده به ویروس با چشم، به بدن وارد شود.

بینایی یکی از حواس پنجگانه و از ابزارهای شناختی است که خداوند از آن بعنوان نشانه و آیه نابرده است.[24]

رسول اکرم ’: «غَسْلُ الْيَدَيْنِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَبَعْدَهُ زِيَادَةٌ فِي الرِّزْقِ وَإِمَاطَةٌ لِلْغَمَرِعَنِ الثِّيَابِ وَيَجْلُو الْبَصَر».[25] شستن دست پیش از غذا خوردن فقر را می‌زداید و پس از غذا خوردن، غم و اندوه را می‌برد و چشم را سلامت می‌بخشد.

چه بسا چرب شدن دستها دستها حین تناول غذا سبب جذب میکروبها شده و با تماس دست با چشم، سلامتی چشم را با خطرمواجه کند. پس شستن دستها و ضد عفونی کردن آنها با سلامتی چشم ارتباط دارد.

بهداشت دهان

درمنابع دینی بهداشت دهان از اهمیت زیادی برخوردار است. به طوری که طبق برخی روایات ارتباط عجیبی بین بهداشت دهان و عبادات و ثوابهای مترتب برآن وجود دارد. 

بنابه فرمایش رسول­اکرم ’ مسواک موجب پاکى دهان و جلب رضایت پروردگار[26] و شادی فرشتگان[27] توصیه به استفاده از خلال دندان از دیگر مصادیق رعایت بهداشت دهان در متون دینی است. حضرت علی ×از پیامبر اکرم | نقل می­کنند: «تَخَلَّلُوا عَلَى أَثَرِ الطَّعَامِ فَإِنَّهُ صِحَّةٌ لِلنَّابِ وَ النَّوَاجِذِ وَ يَجْلِبُ عَلَى الْعَبْدِ الرِّزْقَ».[28] پس از غذا خوردن خلال كنيد كه فضاى دهان (ناى) و دندان­هاى جلو وعقب را سالم نگه مى­دارد و عامل جلب روزى براى بندگان است.

نکته مهم در این روایات ارتباط مسائل بهداشتی با امور معنوی و ملکوتی است که نشانه توجه اسلام به امور واقعی و روزمره دنیوی و از امتیازات آن است.

براین اساس باتوجه به اینکه دهان یکی از راههای ورود ویروس به داخل بدن است؛ بهداشت دهان ودندان نقش بسیاری در پیشگیری از ابتلا به بیماریها دارد.  

بهداشت دست

نقش آب در پاکیزگی و بهداشت ظاهری و نیز ایجاد شادابی باطنی غیرقابل انکار است. در اسلام آب یکی از مطهرات و پاک­کننده بوده و به استفاده ازآن در مواقع، زمانها و مکانهای مختلف تاکید و سفارش شده است. تشریع انواع غسلهای مستحبی و واجب دلیل این ادعاست.

باتوجه به نقش دست انسان در سرایت ویروس و میکروبها، در روایات شستن دستها قبل و بعد از غذا مورد تاکید قرار گرفته­اند.

از حضرت امیرالمومنین × نقل شده است: «غَسْلُ­ الْيَدَيْنِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ زِيَادَةٌ فِي الرِّزْقِ وَ إِمَاطَةٌ لِلْغَمَرِعَنِ الثِّيَابِ وَ يَجْلُو الْبَصَر».[29] شستن دست پیش از غذا خوردن فقر را می‌زداید و پس از غذا خوردن، غم و اندوه را می‌برد و چشم را سلامت می‌بخشد.

انتقال چربی غذا از دستها به لباس و تجمع میکروبها در آن، زمینه ورود آنها به بدن و از راههای مختلف از جمله چشمها در این روایت هشدار حضرت علی × به همگان است.   

دراین راستا به بهداشت ناخن به جهت جلوگیری ازتجمع میکروبها درمیان آنها سفارش شده است. حضرت علی × می­فرمایند: « تَقْلِيمُ الْأَظْفَارِ يَمْنَعُ الدَّاءَ الْأَعْظَمَ وَ يُدِرُّ الرِّزْقَ وَ يُورِدُهُ نَتْفُ الْإِبْطِ يَنْفِي الرَّائِحَةَ الْمُنْكَرَةَ وَ هُوَ طَهُورٌ وَ سُنَّةٌ [30] کوتاه کردن ناخن از درد بزرگ جلوگیری و رزق را زیاد می کند.

و به دفع و دفن آنها به جهت ایمن ماندن از باکتریهای مضر سفارش شده است: «أَنَّ مِنَ السُّنَّةِ دَفْنَ الشَّعْرِ وَ الظُّفُرِ وَ الدَّم‏».[31] دفن مو، ناخن و خون از سنتهای نبوی ’ و مستحبات هستند.

بهداشت بینی

بینی از راههای ورود ویروس کرونا به بدن وریه­هاست که رعایت بهداشت این عضو حیاتی بدن می­تواند مانع آن گردد. بهداشت بینی هم دراسلام ازاهمیت زیادی برخوردار است. یکی ازمستحبات وآداب وضو مضمضه و استنشاق است.

از امیرالمومنین × نقل شده است: «الْمَضْمَضَةَ وَ الِاسْتِنْشَاقَ سُنَّةٌ وَ طَهُورٌ لِلْفَمِ وَ الْأَنْفِ وَ السُّعُوطَ مَصَحَّةٌ لِلرَّأْسِ وَ تَنْقِيَةٌ لِلْبَدَنِ وَ سَائِرِ أَوْجَاعِ الرَّأْس».‏[32] مضمضه(آب در دهان گرداندن) و استنشاق(آب در بینی کردن) سنت، پاک کننده دهان و بینی و دارو ریختن در بینی باعث سلامتی سر و رفع آلودگی و عفونتهای بدن و نیز تمام بیماریهای سرمی­باشد.

دراین روایت به صراحت بهداشت بینی درجهت دفع و رفع(پیشگیری و درمان) بیماریهای عفونی مورد اشاره قرارگرفته است.

بهداشت محیط

تغییر سبک زندگی درعصر حاضر بویژه در موضوع مسکن و محیط زیست با وجود مواد ضدعفونی کننده، زمینه ابتلای به بیماریهای عفونی را در جامعه بشری فراهم ساخته است. واحدهای آپارتمانی و انبوه محروم از نور خورشید و بسته با متراژ کم، وجود سرویسهای بهداشتی در داخل منازل مسکونی، نگهداری انواع مواد شیمیایی در داخل خانه­ها، جمع کردن مواد زاید و ضایعات در آنها، وجود آلاینده­های صنعتی و ماشینی و نمونه­های مشابه دیگر از این نوع سبب انسان معاصر را با خطرات زیستی متعددی مواجه ساخته است.

متون دینی ضمن تاکید بر حفظ پاکیزگی محیط، آنرا بعنوان حق­الناس مد نظر قرار داده است. در این مورد می­توان به قاعده فقهی «لاضرر» در فقه اسلامی استناد کرد.

بهداشت محیط دردین مبین اسلام جایگاه ویژه­ای دارد. تا جایی که نبی­مکرم ’ نظافت و پاکیزگی را اساس دین اسلام بیان کرده و با تاکید بهشت را فقط جای اهل نظافت می­دانند: «تنظّفوا بكلّ ما استطعتم فإنّ اللَّه تعالى بنى الإسلام على النّظافة و لن يدخل الجنّة إلّا كلّ نظيف».[33] خداوند اسلام را برپایه پاکی و نظافت بنا نهاده است وهرگز غیر از انسانهای پاکیزه وارد بهشت نمی­شوند».

امیرالمؤمنین × طهارت و نظافت را نصف ایمان می­دانند: «الطُّهْرُ نِصْفُ الْإِيمَان‏».[34]

محیط خانه باید از هرگونه آلودگی پاک باشد. علی × فرمود: «لَا تُؤْوُوا التُّرَابَ خَلْفَ الْبَابِ فَإِنَّهُ مَأْوَى الشَّيَاطِينِ».[35] خاکروبه منزل راپشت در خانه جمع نکنید، همانا منزلگاه شیاطین است.

امام صادق × فرمود: «كَنسُ البَيتِ يَنفِي الفَقرَ».[36] جاروب كردن خانه، فقر را از بين مى­برد.

درمورد بهداشت مکانهای عمومی هم اشاره به آیه 26 سوره مبارکه حج کفایت است که خداوند به حضرت ابراهیم × دستور می­دهد: {وَإِذْ بَوَّأْنَا لِابْرَاهِيمَ مَكاَنَ الْبَيْتِ أَن لَّا تُشْرِكْ بىِ شَيًْا وَ طَهِّرْ بَيْتىِ‏َ لِلطَّائفِينَ وَ الْقَائمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُود} (به خاطر بياور) زمانى را كه جاى خانه (كعبه) را براى ابراهيم آماده ساختيم (تا خانه را بنا كند و به او گفتيم:) چيزى را همتاى من قرار مده! و خانه‏ام را براى طواف‏كنندگان و قيام‏كنندگان و ركوع‏كنندگان و سجودكنندگان (از آلودگى بتها و از هر گونه آلودگى) پاك ساز.

اهمیت حفظ ومراعات مکانهای عمومی به اندازه­ای است که بنابه نقل امام باقر× یکی از اقداماتی که امام عصر # درهنگام ظهور انجام می­دهد، ازجریان فاضلابها وناودانها به سوی کوچه و خیابان جلوگیری خواهد کرد.

«يَسُدُّ كُلَّ كُوَّةٍ إِلَى الطَّرِيقِ وَ كُلَّ جَنَاحٍ وَكَنِيفٍ وَ مِيزَابٍ إِلَى الطَّرِيق‏».[37] هر پنجره­ای را كه به سوى راههاى عمومى گشوده باشد ونيز هرگونه ايوان و آبريزگاه و ناودانى را كه به طرف راههاى عمومى باشد مى­بندد.

رسول­اکرم ’ به دفع وسائل آلوده مانند دستمال سفارش کرده­اند: «رَسُولُ­اللَّهِ ’‏ لَا تَذَرُوا مِنْدِيلَ الْغَمَرِ فِي الْبَيْتِ فَإِنَّهُ مَرْبِضٌ لِلشَّيْطَان‏».[38] دستمال آلوده را در اطاق و محلّ زندگى خود نگذاريد، زيرا آن جايگاه رشد شيطان و ميكروب هاى موذى است.

با توجه به مناط حکم در این روایت یعنی آلودگی وسایل می­توان این حکم را از باب تنقیح مناط در مورد ابزارهای مورد استفاده در قضیه کرونا مانند ماسک و دستکش و هر وسیله آلوده دیگری هم جاری کرد.

شستن میوه­ها

ضد عفونی کردن و شستن میوه­ها و سبزیها باید انجام گیرد تا آلودگی احتمالی آنها از بین برود.

از امام صادق × نقل شده است: «إِنَّ لِكُلِّ ثَمَرَةٍ سَمّاً مَا فَإِذَا أُتِيتُمْ بِهَا فَأَمِسُّوهَا بِالْمَاءِ أَوِ اغْمِسُوهَا فِي الْمَاءِ يَعْنِي اغْسِلُوهَا»[39] روی هر میوه‌ای سمی وجود دارد، اگر برای شما میوه‌ای آوردند، به آن آبی بزنید یا آن را در آب فرو ببرید.

تغذیه و کرونا

تقویت سیستم ایمنی بدن مهمترین عامل مقابله با بیماری کروناست. تغییرالگوی تغذیه در عصر حاضر به غذاهای آماده و به اصطلاح «فست فودی» و ساندویچی و مانده همراه با نگهدارنده­های مضر، غذاهای سرخ کردنی با روغنهای تراریخته با ترانس بالا و استفاده شده به دفعات متعدد، خوارکیهای سرد مزاج زمینه­ساز بیماریهای عفونی، نوشیدنیهای صنعتی و گازدار و... از یک طرف سبب ضعف جسمانی شده که زمینه مناسبی برای انواع بیماریها شده واز طرف دیگر همین الگوی تغذیه عامل مهمی در ابتلای به انواع بیماریها مانند دیابت، سرطان و... شده است.

ازمنظراسلام کیفیت غذا وتقویت سیستم ایمنی بدن با تاکید زیادی بیان شده است. در روایات معصومین ^ برخی از خوردنیها هم در پیشگیری و درمان بیماریها از جمله بیماریهای عفونی مانند زنجبیل، سیر، پیاز و نمک هم توصیه شده است که به جهت تخصصی بودن نیازمند اظهار نظر متخصصان مربوطه است.

مخلص کلام اینکه اسلام با صحه گذاشتن بر وجود ویروس و امکان انتقال آن از فردی به فرد دیگر، ضمن ارائه راهکارهای پیشگیرانه و دستور به مراعات مسائل بهداشتی، دستورالعمل­های عقلانی و کارشناسی را لازم­الاجراء می­داند. 

نتیجه اینکه دین اسلام ضمن تائید وجود ویروس و عامل بیماری و سرایت برخی از ویروسها، رعایت بهداشت را در جهت ممانعت از انتقال آن به دیگران لازم و در برخی موارد واجب دانسته و راهکارهای کاربردی را هم دراین راستا ارائه می­کند.  

مهدی جبرائیلی تبریزی

[1] . بحارالأنوار، محمدباقر مجلسى، دارإحياء التراث العربي، بيروت، دوم، 1403 ق، ج‏1، ص220.

[2] . https://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=64.

[3] . بقره/195.

[4] . https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=47709.

[5] . مكارم­الأخلاق، حسن بن فضل طبرسى شريف رضى، قم، چاپ چهارم، 1412 ق / 1370 ش، ص ۳۶۲.

[6] . طبّ­الأئمة ^، عبدالله و حسين ابنا بسطام، دارالشريف الرضي، قم، چاپ دوم، 1411 ق، ص63.

[7] . https://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=64#751.

[8] . الكافي، محمد بن يعقوب كلينى، دارالكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق، ج۸، ص۲۷۳.

[9] . https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/05/11/2318446.

[10] . بحارالأنوار، همان، ج‏63، ص451.

[11] . مكارم­الأخلاق، حسن بن فضل طبرسى، ص 157.

[12] «قَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ ×‏ لَا تَشْرَبُوا الْمَاءَ مِنْ ثُلْمَةِ الْإِنَاءِ «2» وَ لَا مِنْ‏ عُرْوَتِهِ‏ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَقْعُدُ عَلَى الْعُرْوَةِ وَ الثُّلْمَةِ». ازلبه شکسته ظرف و ازکنار دسته آن ، آب نخورید، زیرا شیطان (میکروب) بر دسته ولبه شکسته می­نشیند(الكافي؛ ج‏6؛ ص639).

[13] . «عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ قَالَ: لَا تَدَعُوا آنِيَتَكُمْ بِغَيْرِ غِطَاءٍ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ إِذَا لَمْ تُغَطَّ الْآنِيَةُ بَزَقَ فِيهَا وَ أَخَذَ مِمَّا فِيهَا مَا شَاءَ». ظرفهاى خود را بدون درپوش نگذاريد؛ زيرا هرگاه روى ظرفها پوشيده نباشد شيطان در آنها آب دهان مى­اندازد و هرچه بخواهد از آنها برمى­دارد(تفصيل وسائل­الشيعة إلى تحصيل مسائل­الشريعة، محمد بن حسن حرعاملى، مؤسسة آل­البيت ^ قم، چاپ اول، 1409 ق، ج‏5، ص324).

[14] . «قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ ×‏ شَيْئَانِ صَالِحَانِ لَمْ يَدْخُلَا جَوْفَ وَاحِدٍ قَطُّ فَاسِداً إِلَّا أَصْلَحَاهُ وَ شَيْئَانِ فَاسِدَانِ لَمْ يَدْخُلَا جَوْفاً قَطُّ صَالِحاً إِلَّا أَفْسَدَاهُ فَالصَّالِحَانِ الرُّمَّانُ وَ الْمَاءُ الْفَاتِرُ وَ الْفَاسِدَانِ الْجُبُنُّ وَ الْقَدِيدُ». دو چيز مناسب است كه به هيچ درون نادرستي درنمي­آيند، مگر اينكه آن را به درستي مي­آورند و دو چيز نامناسب است كه به هيچ درون سالمي درنمي­آيند، مگر اينكه آن را نادرست (و ناسالم) مي­كنند. آن دو چيز مناسب، عبارت­اند از: انار و آب نيم گرم (ولرم) و آن دو چيز نامناسب، عبارتند از پنير و گوشت خشك شده(الكافي، محمد بن يعقوب كلينى، ج‏6، ص314).

[15] . «قد قال رسول­اللّه ’: «إذا كان بالبلد الّذي أنتم فيه فلا تخرجوا منه»(أمالي المرتضى(غررالفوائدو دررالقلائد)، على بن حسين علم­الهدى، دارالفكر العربي، قاهره، چاپ اول، 1998م، ج‏2، ص201).

[16] . «إذا كان ببلد فلا تدخلوه»(أمالي المرتضى(غررالفوائدو دررالقلائد)، على بن حسين علم­الهدى، ج‏2، ص201).

[17] . 767480 https://fa.abna24.com/new/.

[18] . مصباح­الشريعة، منسوب به امام جعفربن محمد ×، اعلمى، بيروت، چاپ اول، 1400ق، ص100.

[19] . بحارالأنوار، محمدباقر مجلسى، ج‏62، ص83-82.

[20] . بحارالأنوار، همان، ج‏62، ص83.

[21] . بحارالانوار، همان، ج‏72، ص 131.

[22] . كتاب النكاح‌، ناصر مكارم­شيرازى، مدرسه الامام على بن ابیطالب ×، قم‌، چاپ اول‌، 1424ق، ‌ج5، ص 113.

[23] . بحارالانوار، همان، ج‏72، ص 15.

[24] . انعام/46.

[25] . بحارالأنوار، همان، ج‏10، ص90.

[26] . «قَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ × السِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ»(الكافي، کلینی، ج‏6، ص496).

[27] . «مَفْرَحَةٌ لِلْمَلَائِكَة» (الكافي، کلینی، ج‏6، ص496).

[28] . الجعفريات(الأشعثيات)، محمد بن محمد ابن اشعث، مكتبة النينوى الحديثة، تهران، چاپ اول، بى­تا، ص28.

[29] . بحارالأنوار، همان، ج‏10، ص90.

[30] . بحارالأنوار، همان، ج‏10، ص90.

[31] . مكارم­الأخلاق، حسن بن فضل طبرسى، شريف رضى، قم، چاپ چهارم، 1412 ق / 1370 ش، ج1، ص66.

[32] . بحارالأنوار، همان، ج‏10، ص90.

[33] . نهج­الفصاحة، ابوالقاسم پاينده، دنياى دانش، تهران، چاپ چهارم، 1382ش، ص391.

[34] . بحارالأنوار، همان، ج 77، ص237.

[35] . الكافي، کلینی، ج‏6، ص531.

[36] . الكافي، کلینی، ج‏6، ص531.

[37] . بحارالأنوار، همان، ج 52، ص333.

[38] . المحاسن، احمد بن محمد برقى، دارالكتب الإسلامية، قم، چاپ: دوم، 1371 ق، ج‏2، ص448.

[39] . بحارالأنوار، همان، ج 63، ص118.