پرسش:
تاثیر ورود وشهادت امام رضا (ع) و حضرت معصومه (ع) به ایران چه بود؟
پاسخ:
برکات حضور امام رضا درایران
امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان اثنی عشری بنا به درخواست و اجبار مأمون، خلیفة عباسی مدّتی را در ایران (مرو) حضور یافتند و در این مدّت عنوان ولایت عهدی مأمون را علی رغم میل باطنی قبول کردند.(1)و این مدّت مهم‌ترین فصل تاریخی زندگی آن امام همام می‌باشد.
تشیّع و محبت به اهل بیت پیامبر (ص) از همان آغاز ورود اسلام و سپس در دوره اموی نفوذ چشم گیری در ایران و بالاخصّ در خراسان داشت. ولی به خاطر خفقان موجود شیعیان نمی‌توانستند فعّالیت علنی انجام دهند و این روند تا حضور امام رضا (ع) در ایران ادامه داشت.
حضور امام رضا (ع) در ایران بدین ترتیب سبب رواج تشیع گردید:
1. مأمون مسیر حرکت امام از مدینه به مرو را طوری تعیین کرده بود که امام رضا (ع) از مناطق شیعه نشین عبور نکند. ولی با این وجود امام رضا (ع) در بین راه در آبادی هایی که گذر می‌کردند به ابراز احساسات مردم پاسخ می‌دادند و پاسخ مسائلشان را با سعة صدر بیان می‌کردند. رجاء بن ضحاک در این مورد چنین می‌گوید: در هیچ شهری از شهرها فرود نمی‌آمدیم، مگر آنکه مردم به سراغ او می‌آمدند و در مورد مسائلشان استفتاء می‌کردند و معالم دینی شان را می‌پرسیدند و او نیز احادیث زیادی از طریق آبائش برای آنها نقل می‌کرد .(2)
معروف ترین این گونه دیدارها خطبة حضرت رضا (ع) در جمع مردم نیشابور بود. آن حضرت در آن جمع با بیان حدیث سلسلة الذهب به حقانیت خویش و آباء و اجدادش تصریح می‌کنند و تعداد انبوهی از علماء و محدثان آن را ثبت کرده و دهان به دهان پخش می‌کنند.(3)
امام در طول مسیر سعی داشتند مردم را نسبت به اجداد خویش و همچنین ارتباطش را با پیامبر (ص) مکرر بیان کنند. و این در روایات منقول از آن حضرت، که اغلب از اجداد طاهرینش می‌باشد، مشاهده می‌شود. لذا مردمی که با امام آشنا می‌شدند و با رفتار حاکمان عباسی و اموی و سران قبایل عرب مقایسه می‌کردند، شیفتة امام شده به تشیّع گرایش پیدا می کردند و اهل بیت (ع) بیشتر شناخته می‌شدند.
2. جایگاه علمی امام یکی از مهم‌ترین عوامل گسترش تشیّع به حساب می‌آید. مأمون با دعوت از دانشمندان و نخبگان ادیان و مذاهب مختلف جلسات مناظره ترتیب می داد و از امام می‌خواست که در آن شرکت کند و به سؤالاتی که از طرف علمای ادیان و مذاهب طرح می‌شد پاسخ دهد. البته انگیزة مأمون شکست دادن امام و کاستن از مقام علمی و جایگاه معنوی آن حضرت نزد شیعیان و سایرین بود. امام با کمال شایستگی و برتری و سعة صدر به تمام مباحثی که مطرح می‌شد با دلایل متّقن و مستدل پاسخ می‌دادند. و مباحثی نظیر مباحث امامت مطرح می‌کردند و راه و روش اسلام را دربارة حاکمیت بیان می‌کردند.(4)
3. مهاجرت امام به ایران سبب شد تا عدة زیادی از فرزندان و نوادگان ائمه (ع) نیز به ایران آمدند و در شهرها و مناطق مختلف و دور افتاده ساکن شدند. این امر هم باعث آشنایی مردم با فرهنگ اهل بیت (ع) شد و موجب گرایش مردم به شیعه و گسترش و ترویج تشیّع گردید. از طرفی، چون مأمون خود را طرفدار علویان معرّفی می‌کرد و فضای سیاسی باز نسبت به خلفای پیش از خود به وجود آورده بود نمی‌توانست جلوی تبلیغ و ترویج تشیع را مانع شود.(5) و لذا با حضور امام رضا (ع) در ایران و مهاجرت عده‌ای از علویان فرصتی پیش آمده که اکثر مردم ایران و شهرهای شیعه‌نشین علناً به شیعه و علوی بودن خود افتخار کرده و آن را تبلیغ و ترویج می‌کردند.
4. تأثیر دیگر حضور امام در ایران و گسترش تشیع. این بود که آن حضرت همواره بر طبق روش و سنّت پیامبر رفتار می کرد. امام در مدتی هم که در خراسان بودند سعی داشتند که روش و سنّت نبوی ـ صلّی الله علیه و آله ـ را زنده کنند. وقتی مأمون از امام درخواست نمود تا نماز عید را بخواند، آن حضرت طبق سنّت پیامبر (ص) و بدون تجمّلات شاهانه عمل کردند. تأثیر این مسئله در بین مردم به حدّی بود که مأمون دستور داد امام را از نیمة راه برگرداندند.(6)
5. در مدّتی که امام در مرو حضور داشتند با ارسال نامه‌هایی به اطراف و سران قبایل به تبیین جایگاه اهل بیت (ع) و بیان برخی مسائل کلامی و اخلاقی مورد اختلاف میان شیعه و سنّی پرداختند.(7) هدف از این کار آشنایی بیشتر مردم با حقایق دین و قرآن و ایجاد وحدت بین مسلمین بود. و لذا در این زمینه هم تعداد زیادی به اهل بیت و تشیّع گرایش پیدا کرده و موجب گسترش تشیع شدند.
بنابراین می‌توان گفت که از همان ابتدای ورود امام به ایران، آن حضرت روشی را انتخاب کردند که خنثی کنندة نقشه‌های مأمون باشد. با وجود اینکه امام را از مناطق شیعه نشین عبور ندادند باز هم امام در ارتباطی که هر چند اندک با مردم پیدا می‌کردند به سؤالات آنها با سعة صدر جواب می‌دادند و حقانیت اهل بیت (ع) را در مجالس مختلف بیان می‌نمودند. همچنین پیروزی امام در جلسات مناظره های علمی ، عمل به سیره رسول خدا(ص) از سوی آن حضرت و ارسال نامه‌هایی برای سران قبایل مختلف و تشریح جایگاه اهل بیت (ع) موجب گرایش مردم به اهل بیت و گسترش تشیع در ایران شدند. با حضور آن حضرت در ایران و با توجّه به فضای پیش آمده، عده‌ای از علویان نیز عازم ایران شده و در مناطق مختلف ایران ساکن شدند. آنان به تبلیغ و ترویج علنی تشیّع و اهل بیت (ع) پرداختند که این امر نیز باعث گسترش تشیع در ایران گردید.
حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ یکی ازبانوان بافضیلت و باشخصیت خاندان اهل بیت (ع) می‌باشد. محل تولد و رشد حضرت معصومه (س) خاندانی بود که او را با دریایی ازعلم و معرفت روبه‌رو ساخت.
بیش از ده بهار از عمر شریفش نگذشته بود که پدر بزرگوارش، در زندان هارون به شهادت رسید و دریایی از غم و اندوه بر قلب شریفش فرو ریخت. در این ایام غم و تنهایی، تنها مایه تسلی او برادرش امام رضا (ع) بود که ناگهان مأمون خلیفه عباسی، آن حضرت را از کانون خانواده جدا نمود. وی آن حضرت را به خراسان جلب،و به اقامت اجباری در خراسان وادار نمود.
حضرت معصومه (س) که بعد از پدرش تنها امیدش یعنی برادرش را از خود دور می‌دید بسیار آزرده خاطر و افسرده بود و نمی‌توانست دوری برادرش را تحمل بکند تا اینکه بعد از یک سال به سوی ایران حرکت کرد. اما علت سفر آن حضرت به ایران دقیقاً مشخص نیست ،طبق برخی ازگزارشات موجود تاریخی، علت مسافرت آن حضرت به ایران را اینگونه می‌توان تبیین کرد.
1 . طبق برخی از گزارشات علت سفر حضرت معصومه (س) به ایران صرفاً جهت دیدار با برادر خودش بود. همانطور که قبلاً هم اشاره شد حضرت معصومه بعد از شهادت پدر بزرگوارش علاقه ، محبت و وابستگی خاصی به برادر خودش امام رضا (ع) داشت و از محضر علمی و معنوی آن حضرت سود می‌برد. حال که امام و برادرش را از خود دور می‌دید نمی‌توانست این دوری را تحمل بکند از این رو تصمیم گرفت برای زیارت برادرش از مدینه به مقصد خراسان حرکت بکند و در سال 201 هجری وارد ایران گردید.(8)
2 . طبق نقل دیگر، امام رضا (ع) بعد از ورودش به خراسان نامه‌ای خطاب به خواهر گرامی‌اش فاطمه معصومه مرقوم فرمود و آن را توسط یکی از غلامانش به مدینه منوره ارسال فرمود. امام به غلامش دستور داد که در هیچ منزلی توقف نکند تا در اندک زمان ممکن آن نوشته را به مدینه برساند. و حضرت معصومه به مجرد رسیدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود.(9)
از این دو نقل استفاده می‌شود که حضرت معصومه (س) به خاطر وابستگی به برادر بزرگوارش و اوضاع مساعد برادرش در خراسان بر آن شد تا به برادر خود در خراسان بپیوندد. لذا یکی از محققان می‌نویسد: پس از آمدن علی بن موسی (ع) به ایران گروه‌هایی از «سادات» راهی ایران شدند. تسامح مأمون در مقابل سخت‌گیری پدرش، نسبت به سادات، در رشد و سربلندی علویان، تأثیر بسزایی داشت و آمدن حضرت معصومه (س) به ایران از جمله، مهاجرت هایی بوده که در رابطه با آمدن امام رضا (ع) به ایران صورت گرفته است.(10)
مرعشی هم در این باره می‌نویسد: سادات از آوازة ولایت امام رضا (ع) و پناهی که مأمون به آن حضرت داده بود، روی به طرف ایران نهادند و مجموع برادران و بنواعمام که به بیش از بیست نفر می‌رسید به ایران آمده و مورد تکریم واقع شدند.(11)
در نتیجه می‌توان گفت چند عامل باعث شد که حضرت معصومه به ایران سفر کنند.
1 . علاقه بسیار شدید بین امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) که از حد خواهر و برادری خارج شده بود و حضرت معصومه از جهات گوناگونی وابستگی خاصی به برادرش داشت.
2 . موقعیت عالی امام رضا (ع) در دستگاه خلافت مأمون که فرصتی بود برای فرزندان پیامبر (ص) و سادات برای تبلیغ تشیع که از هر سو به طرف ایران مهاجرت کردند و مورد محبت مردم قرار گرفتند.
نتیجه: علل و نتایج مهم حضور امام رضا و حضرت معصومه(علیهم السلام) در ایران مشخص شد، برای شهادتشان علت خاصی غیر از حوادث و رویدادهای طبیعی و سیاسی مانند دشمنی خاندان عباسی و.... نمی توان یافت. اما حکمتی الهی می توان از قضایای فرهنگی و تاریخی برای آن ذکر کرد. حضرت معصومه پس از برادرش به ایران مسافرت کرد و درشهر قم رحلت نمود و در این شهر مدفون شد. امام رضا ـ علیه السّلام ـ درخراسان که به اجبار مامون به آنجا سفرکرده بود توسط مامون مسموم و به شهادت رسید و درآنجا دفن شد. علت حضور آندو بزرگوار در ایران تحت شرایط خاص صورت گرفت وحکمت شهادت آنها درایران امروز محسوس تر ازگذشته است. با وجود مراقد آنها دو شهر مقدس مشهد و قم کانون نشرعلوم و معارف اسلامی و مرکز ثقل فرهنگی گردیده است. این مسئله از مسائل مهم تاریخی و فرهنگی است ،که حضور دوتن از اهل بیت جه میزان درتکامل علوم وتمدن اسلامی نقش داشته و رشد فرهنگ اسلام وتشیع پس از حضور آنها در ایران سرعت قابل توجه و رو به تکامل به خود گرفته است. تحولات تاریخی بسیار مهم پس از اینکه مرقد آنها دراین دو شهر(شرق ومرکزایران) واقع شد بوقوع پیوست ،ازجمله تشکیل حکومت های شیعه درایران وسایر مسائل مهم دیگر.
پاورقی:
1. ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، مؤسسة اعلمی چاپ دوم ، 1987م، ص 454.
2. صدوق، محمدبن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، ، نجف، مطبعة حیدریه، 1390، ج2، ص 183-181.
3. عاملی، جعفرمرتضی ، حیاة سیاسی امام رضا ـ علیه السّلام ـ ، قم، انتشارات جامعة مدرسین، چاپ دوم، 1362، ص 144.
4. حرّانی، حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمة علی اکبر غفاری، تهران، (بی‌جا)، 1363، ص 513 . شوشتری، نور الله، مجالس المؤمنین، تهران، انتشارات اسلامی، (بی‌تا)، ج2، ص 272.
5. خواجویان، محمّد کاظم، تاریخ تشیع، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 1379، ج4، ص 110 . اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج2، تحقیق سید هاشم رسولی، تبریز (بی‌جا)، ص 383-382.
6. مجلسی، محمدباقر،بحار الانوار، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب اسلامی، 1388 ق، ج49، ص 490 . صدوق پیشین، ج 149.
7. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا قرن هفتم) قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371،چاپ سوم، ص 157.
8. میرعظیمی، جعفر، بارگاه فاطمه معصومه، چاپ نهضت، ص 24.
9. فقیه محمدی، محمد مهدی، انوار پراکنده، انتشارات جمکران، ج 6، ص 123.
10. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، انتشارات سازمان تبلیغات، ص 162، ابوالفرج ااصفهانی، همان، ص 319.
11. مرعشی، تاریخ طبرستان، انتشارات گسترده، تهران، ص 277.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1-تاریخ تشیع در ایران ، رسول جعفریان
2-تاریخ تشیع ، غلامحسن محرمی
