قواعد التفسیر
تبارشناسی تفسیر ارگانیک یا ساختاری[1]
از دير زمان هر مفسری که از دريچه تناسب و ساختار واحد آيات، به سوره هاى قرآن نگريسته است، ارتباط آنها را در مجموع سوره درک کرده و با شور فراوانی از اهميت آن سخن گفته است.
«ابن عربى» در کتاب سراج المريدين مى نويسد:
ارتباط آيات قرآن با يکديگر به حدى است که همچون يک کلمه، معانى آن منسجم و مبانى آن منتظم و علم بسيار ارزندهاى است که خداوند به روى ما راهى بدان گشود، چون براى آن اهلى نيافتيم ناگزير، بر آن مهر زده و بين خود و خدا قرار داده و به وى برگردانديم.[2]
فخر رازى در مورد سوره بقره گفته است:
هرکس در لطايف نظم و بدايع ترتيب اين سوره تأمل کند، خواهد دانست که قرآن همانطور که از جهت فصاحت الفاظ و شرافت معانيش معجزه است. به سبب نظم و ترتيب آياتش هم اعجاز دارد.[3]
در تفاسیر متعددی به تعيين غرض اصلى آن همت گماشته شده و تلاش شده است که آيات را بدان غرض مرتبط نمايند، تفاسیری چون «نظم الدرر فى تناسب الايات و السور» برهان الدين ابن الحسن ابراهيم البقاعى (م 885 ه ق)، «تفسير صفوة التفاسير» محمد على الصابونى، «تفسير من وحى القران» سيد محمد حسين فضل الله;، «الميزان» علامه محمد حسين طباطبائى، «تفسير آسان» محمد جواد نجفى، «انوار درخشان» سيد محمد الحسينى همدانى، «تقريب القران الى الاذهان» سيد محمد حسينى شيرازى، «تفسير كاشف» سيد محمد باقر حجتى، عبد الكريم بىآزار شيرازى، «احسن الحديث» سيد على اكبر قرشى، «من هدى القران» محمد تقى مدرسى، «قبس من نور القران الكريم» محمد على الصابونى، «الاساس فى التفسير» سعيد حوّى، «تفسير القران الحكيم» محمد عبد المنعم الخفاجى و «فى ظلال القرآن»[4] سيد قطب.
کتابهای متعددی نیز در این همی ن رابطه به صورت مستقل رشته تحریر در آمده است؛ «نظم قرآن» عبد العلى بازرگان، «قرآن ناطق» عبد الكريم بىآزار شيرازى، «المدخل الى القران الكريم» محمد عبد الله دراز، «مباحث فى علوم القران» صبحى صالح، «اهداف و مقاصد سورهها» عبد الله محمود شحاته، «الوحدة الموضوعية فى القران الكريم» دكتر محمد محمود حجازى، «التمهيد فى علوم القران» محمد هادى معرفت، «چهره پيوسته قرآن» محمد على ايازى، «المنهج البنائى فى التفسير» محمود بستانى، «ساختار هندسى سوره هاى قرآن» محمد خامه گر، «پژوهشى در نظم قرآن» عبد الهادى فقهى زاده و «تناسب آيات» محمد هادى معرفت و عزت الله مولائى نيا همدانى.
اما به هر حال این نوع از بازخوانی تفسیری، از مباحثى است که در سالهاى اخير مورد توجه خاص قرآن پژوهان و علاقه مندان به معارف اسلامى قرار گرفته است و مسلماً دارای موافقان و مخالفانی نیز می باشد.
به عنوان نمونه ساختار سوره «الملک» را می توان به صورت زیر ارائه داد، تا منظور از «ساختار هندسى سوره» مشخص تر شود:
غرض اصلى سوره «ملک» اثبات گستردگى ربوبيت و تدبير الهى در سراسر جهان هستى
فصل اول: مفهوم ربوبيت و دلايل آن
1. معناى گستردگى ربوبيت الهى؛ آیه 1
2. دلايل ربوبيت
1/ 2. دليل اول: پادشاهى و قدرت نامحدود الهى؛ آیه 1
2/ 2. دليل دوم: اداره زندگى انسان در مرگ و حيات؛ آیه 1
3/ 2. دليل سوم: نظم و اتقان خلقت همه جهان هستى؛ آیات 2- 5
3. زيبايى ستارگان آسمان پاسخگوى خدشه کنندگان در ربوبيت الهى
فصل دوم: تأثير اعتقاد به ربوبيت الهى در سرنوشت انسانها:
1. سرانجام منکران ربوبيت الهى؛ آیات 6- 11
1/ 1. عذاب جهنم
2/ 1. پشيمانى و سرافکندگى
2. سرانجام معتقدان به ربوبيت الهى؛ آیات 12
1/ 2. آسايش و پاداش در دنيا و آخرت
3. پاسخ به يک سؤال سؤال:
فصل سوم: نشانه هاى ربوبيت الهى در گستره هستى
1. آرامش زمين و بهرهمندى انسان از آن؛ آیات 15- 18
2. پرواز پرندگان در آسمان؛ آیه 19
3. ناتوانى مددکاران خيالى؛ آیات 20- 22
1/ 3. در يارى رساندن به انسان
2/ 3. در رزق رساندن به انسان
4. آفرينش انسان از عدم و مجهز کردن او به حواس و عقل؛ آیه 23
5. تدبير همه مراحل زندگى انسان با قوانين و برنامه الهى؛ آیات 24- 28
6. يکسان نبودن سرانجام منکران و معتقدان به ربوبيت الهى
7. نعمت آب جارى روى زمين؛ آیات 28-30
[1] - مباحثی که در این بخش ارائه شده است با محوریت کتاب «ساختار هندسى سوره هاى قرآن» نوشته محمد خامه گر بوده و با تحلیل و تلخیص ذکر می گردد.
[2] - الإتقان، ج 2، ص 342.
[3] - الإتقان، ج 2، ص 343.
[4] - يکى از مهمترين تفاسيرى است که پيرامون ساختار هندسى سوره ها نگاشته شده است.
