قواعد التفسیر
مبحث ششم: قاعده نسخ
تفاوت نسخ با تخصیص
یکی از مباحث مهم و مطرح در مورد قاعده نسخ تفاوت نسخ با تخصیص و بداء است که به بررسی آن می پردازیم.
برخی مانند آیت الله خوئی در البیان نسخ را با اندکی تفاوت همان تخصيص می دانند:
نسخ همان تخصيص است ولى در ادامه و مدت حكم نه در كميت آن، نسخ نشان دهنده اين است كه حكم قبلى تا زمان معين و محدودى ادامه داشته و با آمدن حكم بعدى دوران آن سپرى گرديده است. بنابر اين، نسخ يك حكم در واقع برداشتن آن حكم نيست بلكه برداشتن ادامه حكم است و به عبارت ديگر، نسخ تبصره زدن بر يك حكم از نظر زمان است، همانطور كه تخصيص تبصرهاى است از نظر كميت و تعداد. برگشت نسخ و تخصيص هر دو به استثنا و تخصيص زدن مى باشد.[1]
عده کثیری نیز بین نسخ و تخصیص تفاوت هائی قائلند که به برخی آنها اشاره می شود:
1- نسخ رفع حکم است ولی تخصیص محدود کردن حکم.
2- ناسخ باید جدای از منسوخ باشد در حالیکه مخصِّص می تواند متصل و منفصل باشد.
3- نسخ عبارت است از رفع حكم از زمان رفع نه از اول، بخلاف تخصيص، كه از زمان صدور عام است، نه زمان خاص.
تفاوت نسخ با بدا
دو مسأله نسخ و بدا از این جهت که دلالت بر تبدّل در یک امر دارند، با هم يكسانند اما از این جهت که مسأله «بدا» در تكوينيّات و نسخ در تشريعيّات است، با هم متفاوتند.
میزان آیات منسوخه
اگر از افراطى كه برخى در زمينه اكتشاف «نسخ» در قرآن كرده اند، بگذريم، با يك سير اجمالى در اقوال بزرگان قرآن شناسان روشن مى گردد كه به تدريج با ضابطه مند شدن اصطلاح نسخ، دايره نواسخ قرآن محدود و محدودتر گرديده و نظر محقّقان متأخر خط بطلانى بر نظريّه طرفداران فراوانى نسخ كشيده است به گونه اى كه «پيشينيان تا حدود پانصد آيه را منسوخ مى دانستند».[2]
مصطفى زيد در كتاب خود، موارد ادّعايى نسخ را نزد متقدمان اين گونه گزارش مى كند: ابو عبد اللّه، محمد بن حزم 214 مورد؛ ابو جعفر نحاس 134 مورد؛ ابن سلامه 213 مورد، و ابن جوزى 247 مورد را از مصاديق نسخ دانسته اند.[3]
سيوطى در الاتقان ضمن ردّ طرفداران كثرت نسخ، در يك بررسى در مورد آيات نسخ، از ابتدا تا انتهاى قرآن موارد معدودى را ذكر نموده است كه تعداد انها را 21 آيه ذکر می نماید.[4]
دكتر صبحى صالح پس از بيان اين مطلب كه محقّقان، آيات منسوخ قرآن را اندك مى دانند، به نظر سيوطى اشاره نموده مى گويد: «اگر بررسى نماييم، درمى يابيم آياتى كه پذيراى نسخند افزون بر ده آيه نخواهند بود.[5]
آيت اللّه محمد هادى معرفت در بررسىهاى خود، تنها هشت آيه را منسوخ مى داند، كه عبارتند از: آيه نجوا[6]، آيه عدد مقاتلان[7]، آيه امتاع[8]، آيه جزاى فاحشه[9]، آيه توارث به ايمان[10]، آيات صفح[11]، آيات معاهده[12] و آيات تدريجى بودن تشريع[13].[14]اما بنابر گزارش یکی از شاگردان آيت اللّه معرفت;، ایشان، در گفتگوهاى شفاهى اخيرشان، وقوع اصل نسخ مصطلح در قرآن را انكار مى نمودند.[15]
آيت اللّه خوئى، جز يك مصداق براى نسخ قائل نيست و آن آيه نجوا است.[16]
[1] - البيان في تفسير القرآن، ص 402.
[2] - درسنامه علوم قرآنى، ص 431.
[3] - رساله «ناسخ و منسوخ در قرآن و ديدگاه علّامه»، ص 106 و 107.
[4] - الإتقان، ج 2، ص 708- 712؛ مناهل العرفان، ج 2، ص 256 و 270.
[5] - مباحث فى علوم القرآن، ص 273 و 274.
[6] - نسخ آیه 12 سوره مجادله (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا ناجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَةً) با آیه 13 مجادله(أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقاتٍ).
[7] - نسخ آیه 65 انفال؛ (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ با آیه بعدی همین سوره؛ (الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فيكُمْ ضَعْفاً فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرينَ).
[8] - نسخ آیه 240 بقره؛ (وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً، وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ، فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِي ما فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ با آیه 234بقره؛ (وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً).
[9] - آیه 15 سوره نساء؛ (وَ اللَّاتِي يَأْتِينَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا که با آیه 2 سوره نور (الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ) نسخ شده است.
[10] - نسخ آیه 72 سوره انفال؛ (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ) با آیه 6 احزاب؛ ( وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَّهِ).
[11] - نسخ آیه 109 بقره؛ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ) با آیه 29 توبه؛ (قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ).
[12] - آیاتی که دلالت بر عهد هایی که پیامبر6 با مشرکین بسته بودند مثل آیه 90 سوره نساء، انفال 72 و ... با آیات سوره برائت.
[13] - آیت الله معرفت; در برابر نسخ مطلق سنتى، نوع جديدى از نسخ را مطرح كرده و آن را نسخ مشروط يا نسخ تمهيدى و تدريجى ناميدهاند که در بحث «اقسام نسخ» در همین مبحث به آن پرداخته خواهد شد.
[14] - التمهيد فى علوم القرآن، ج 2، ص 300- 316.
[15] - این گزارش در پاورقی شماره 3 کتاب منطق تفسير قرآن، ج1، ص 391 منعکس شده است.
[16] - البيان، ص 373 و 380.
