مقدمه
مفهومی که قرآن از خانواده به تصویر میکشد، رایجترین نوع خانواده در تمام دنیا است. خانوادۀ ایده آل مدّنظر قرآن، از جهت ظاهری و کمّی دارای اعضایی مرکّب از نقش پدری، مادری و فرزندان و در بعضی از موارد مرکّب از عموها، داییها، پدربزرگ و کسانی که به نوعی ارتباطِ رَحِمی با یکدیگر دارند میباشد.
خانواده هایی که از جهاتی کامل نیستند و تک سرپرست هستند و از وجود پدر یا مادر محروم هستند و یا اصلاً سرپرستی ندارند و نیز خانوادههایی در آنها فرزندی وجود ندارد،از جهت کمّی و ظاهری کامل به حساب نمیآیند که قرآن خانوادههای این چنینی را دارای نوعی آسیب اجتماعی ـ خانوادگی معرّفی کرده است؛ به عنوان مثال کودکان بی سرپرست و تک سرپرست، نمونۀ خانواده هایی هستند که فرزندان در آن خانواده بدون حضور پدر یا مادر زندگی میکنند و قرآن اهتمام ویژه ای به رفعِ مشکلاتِ چنین خانواده هایی دارد و تأکید قرآن کریم به رعایتِ حقوقِ فرزندان ِیتیم برای آن است که این فرزندان در خانواده هایی زندگی میکنند که این خانواده ها از وجود پدر محروم هستند. لذا باید همۀ افراد جامعه، یتیمان را مورد توجّه خود قرار دهند و اموالشان را در جهت درست صرف کنند و در موقع لزوم نیز اموالشان را در اختیارشان قرار دهند تا دچار مشکل نشوند؛ همچنان که میفرماید:
﴿وَآتُواْ الْیتَامَى أَمْوَالهَمْ وَ لا تَتَبَدَّلُواْ الخْبِیثَ بِالطَّیبِ وَلا تَأْكلُواْ أَمْوَالَهُمْ إِلى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كاَنَ حُوبًا كَبِیرًا.[1]
و اموال یتیمان را به آنان [باز] دهید و [مال پاک] و [مرغوب آنان] را با [مال] ناپاک [خود] عوض نکنید و اموال آنان را همراه با اموال خود مخورید که این گناهی بزرگ است﴾.
در آیۀ بعدی نسبت به ازدواج با دختران یتیم و بی سرپرست نیز هشدار میدهد که حتّی الامکان از ازدواج با دختران یتیم خودداری کنیم؛ چرا که برقراری عدالت در میان آنها بسیار دشوار است و باید خیلی مراقب باشیم که چیزی از حقوقشان پایمال نشود:
﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتَامَىٰ فَانكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَیْمَانُكُمْ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَلَّا تَعُولُوا .[2]
و اگر در اجرای عدالت میان دختران یتیم بیمناک هستید، هرچه از زنان [دیگر] که شما را پسند افتاد، دو، سه یا چهارتا از آنها را به همسری اختیار کنید. پس اگر بیم دارید که به عدالت رفتار نکنید، به یک [زن آزاد] یا به آنچه [از کنیزان] مالک شدهاید [اکتفا کنید]؛ این [خودداری] نزدیکتر است تا به ستم گرایید [بیهوده عیالوار گردید]﴾.
از این نوع آیات در قرآن کریم دربارۀ ایتام به وفور آمده است و به عنوان مثال خوردن مال یتیم در قرآن کریم به منزلۀ خوردن آتش معرفی شده است:
﴿إِنَّ الَّذِینَ یأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْیتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا یأْكلُونَ فی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیصْلَوْنَ سَعِیرًا.[3]
در حقیقت کسانی که اموال یتیمان را به ستم میخورند جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو میبرند و به زودی در آتش فروزان درآیند﴾.
از طرف دیگر همانطور که خانواه های تک سرپرست یا بی سرپرست از منظر قرآن، خانوادهای مطلوب نیست، علاوه بر آن وجود خانوادۀ بدون فرزند نیز یک خانوادۀ کامل و ایده آل محسوب نمیشود؛ لذا قرآن کریم آرزوی پدران و مادران را توصیف میکند و میفرماید:
﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِیا رَبَّهُ قَالَ رَبّ هَبْ لی مِن لَّدُنكَ ذُرِّیةً طَیبَةً إِنَّكَ سَمیعُ الدُّعَاءِ.[4]
در آنجا بود که زکریّا پروردگارش را خواند [و] گفت: پرودگارا، از جانب خود، فرزندی پاک و پسندیده به من عطا کن که تو شنوندۀ دعا هستی﴾.
یا در آیهای دیگر میفرماید:
﴿هُوَ الَّذِی خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْكُنَ إِلَیْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَت دَّعَوَا اللَّـهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَیْتَنَا صَالِحًا لَّنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِینَ.[5]
اوست آن کس که شما را از نفس واحدی آفرید، و جفتِ وی را از آن پدید آورد تا بدان آرام گیرد. پس چون [آدم] با او [حوا] در آمیخت باردار شد، باری سبک. و [چندی] با آن [بار سبک] گذرانید و چون سنگین بار شد، پروردگارِ خود را خواندند که اگر به ما [فرزندی] شایسته عطا کنی قطعاً از سپاسگزاران خواهیم بود﴾.
و در آیات دیگر، خانواده هایی که متشکّل از پدر، مادر و فرزندان است، به عنوان خانوادۀ کامل معرفی شده است:
﴿وَالَّذِینَ یقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا.[6]
و کسانی اند که میگویند: پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنی چشمان [ما] باشد و ما را پیشوای پرهیزکاران گردان﴾.
و در آیهای دیگر میخوانیم:
﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّیَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّـهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ.[7]
و قطعا" پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم و هیچ پیامبری را نرسد که جز به اذن خدا معجزهای بیاورد؛ برای هر زمانی کتابی است﴾.
علاوه بر اینها، یکی از نکاتی که شاید بشود از ملزوماتِ تشکیل خانوادۀ قرآنی دانست، این است که خانواده از دو انسان ِغیرِ همجنس (مرد و زن) تشکیل میگردد و لذا روابطِ جنسی دارای نقش بسزایی است؛ در موارد متعدّدی از آیات قرآن، به تشکیل خانواده و تأثیرِ حقوقی و فقهیِ روابطِ جنسی در تکمیلِ شرایطِ یک خانواده اشاره شده است؛ از جمله اینکه مسئلۀ مهریه، نحوۀ پرداخت آن و ارتباطش با مسئله آمیزش در هنگام عقد زوجیت از مواردی است که از منظر آیات قرآن مورد تأکید قرار گرفته است:
﴿لَّا جُنَاحَ عَلَیْكُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ * وَإِن طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَن یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَأَن تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ وَلَا تَنسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَكُمْ إِنَّ اللَّـهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.[8]
اگر زنان را مادامی که با آنان نزدیکی نکرده و برایشان مهری [نیز] معیّن نکرده اید، طلاق بدهید، بر شما گناهی نیست و آنان را بهطور پسندیده به نوعی بهرهمند کنید؛ توانگر به اندازۀ توان خود و تنگدست به اندازۀ [وُسع] خود. [این کاری است] شایستۀ نیکوکاران * و اگر پیش از آن که با آنان نزدیکی کنید، طلاقشان گفتید در حالی که برای آنان مهری معیّن کردهاید، پس نصف آنچه را تعیین نمودهاید [به آنان بدهید]، مگر اینکه آنان خود ببخشند یا کسی که پیوند نکاح به دست او است ببخشد و گذشت کردن شما به تقوا نزدیکتر است و در میان یکدیگر بزرگواری را فراموش مکنید زیرا خداوند به آنچه انجام میدهید بینا است﴾.
﴿یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَاجَكَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ... .[9]
ای پیامبر! ما برای تو آن همسرانی که مهرشان را دادهای حلال کردیم...﴾.
و امر میکند:
﴿وَآتُواْ النِّسَاءَ صَدُقَاتِهنَّ نحْلَةً فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شیْءٍ مِّنْهُ نَفْسًا فَكلُوهُ هَنِیئاً مَّرِیئاً.[10]
و مهر زنان را به عنوان هدیهای از روی طیبِ خاطر به ایشان بدهید و اگر به میل خودشان چیزی از آن را به شما وا گذاشتند آن را حلال و گوارا بخورید﴾.
هرچند که قوامِ تشکیلِ اولیّۀ یک خانواده مبتنی بر روابط جنسی است، امّا در یک خانوادۀ واقعی باید علاوه بر آن، نقشِ مادری، نقشِ همسری و نقشِ شوهری نیز به درستی محقّق شود؛ به عبارت دیگر تا زمانیکه افراد حاضر به پذیرشِ نقشهایِ اختصاصی و انجامِ وظایفِ همسری، پدری، مادری و فرزندی نشوند، خانواده به معنای واقعی شکل نگرفته است. قرآن کریم به این تفاوت ِنقش ها در خانواده توجّه ویژهای کرده است؛ تا جایی که مردان را سرپرست زنان قرار داده است:
﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّـهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّـه وَاللَّاتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلًا إِنَّ اللَّـهَ كَانَ عَلِیًّا كَبِیرًا .[11]
مردان، سرپرست زنانند، به دلیل آنکه خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده و [نیز] به دلیل آنکه از اموالشان خرج میکنند؛ پس زنان ِدرستکار، فرمانبردارند [و] به پاس آنچه خدا [برای آنان] حفظ کرده، اسرار [شوهران خود] را حفظ می کنند و زنانی را که از نافرمانی آنان بیم دارید [نخست] پندشان دهید و [بعد] در خوابگاهها از ایشان دوری کنید و [اگر تاثیر نکرد] آنان را بزنید. پس اگر شما را اطاعت کردند [دیگر] برآنها هیچ راهی [برای سرزنش] مجویید که خدا والایِ بزرگ است﴾.
به این ترتیب میتوان گفت که خانواده از دیدگاهِ قرآن، دستِکم از دو فردِ غیرِ همجنسِ همراه با روابطِ جنسی و پرداخت مهر از سوی مرد به زن و پذیرشِ نقشهایِ خانوادگی زن و شوهر همراه است.
کلیدواژه ها: قرآن، خانواده، آسیب اجتماعی.
----------------------------------------------------
پینوشتها:
. نساء/ 2.
2. نساء/ 3.
3. نساء/ 10.
4. آلعمران/ 38.
5. اعراف/ 189.
6. فرقان/ 74.
7. رعد/ 38.
8. بقره/ 237 ـ 236.
9. احزاب/ 50.
10. نساء/ 4.
11. نساء/ 34.
