شماره 12
شاگردپروری در سیره عالم آل‌محمد(ص)/علت اصلی حسادت‌های مامون به امام‌رضا(ع)
ائمه اطهار (ع) در طول حيات پر بركت خويش، شاگرداني دانشمند داشتند كه آثار آنها را حفظ نمودند اين چهرههاي درخشان و پرورش يافتگان مكتب اهل بيت(ع) در راه نشر دانش و حركت جامعه به سوي تمدن وفرهنگ تعالي و كمال تکاپوهای جدی وجهاد علمی وفرهنگی بر جسته از خود نشان دادند.
در زمان امام رضا(ع) هر چند شرايط سياسي و اجتماعي همانند شرايط دوره امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نبوده است، اما در عين حال ايشان شاگردان بسیاری را تربيت كردند و مسائل ديني و علوم اسلامي را از طريق اصحاب و نمايندگان خويش به شيعيان آموختند.
از این رو، در ایام ولادت حضرت ثامن الحجج(ع) بر آن شدیم در راستای بررسی سیره امام رضا(ع) در شاگردپروری و نشر علم در جامعه، گفت وگویی با حجت الاسلام «امیر علی حسنلو»، مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه داشته باشیم که حاصل آن تقدیم حضورتان می شود:
تربیت شاگرد و گسترش علم در جامعه اسلامی در سیره امام رضا(ع) چه تعریف و جایگاهی داشته است؟
برای پاسخ به این پرسش به چند نمونه از شاگردان حضرت(ع) اشاره می کنم. يكي از اصحاب بزرگوار امام رضا (ع) حسن بن علي بن زياد الوشاء ملقب به بزيع است. وي از افراد برجسته و برگزيده و شايسته اماميه محسوب ميشود كه ابتدا واقفي مذهب بود، اما وقتي معجزاتي از امام رضا(ع) ديد كه دلالت بر صحت امامت ايشان داشت، برگشت و معتقد به امامت آن حضرت(ع) و امامان بعدی شد و تا زمان امام هادی ـ عليه السّلام ـ را درك كرد؛ شيخ طوسي ايشان را دارای اثر مكتوب دانسته است.
اما شاگرد دیگر حضرت، (دعبل بن علي بن رزين) «دعبل خزاعي» شاعر مشهور اهل بيت(ع) است كه كتاب «طبقات الشعرا» يكي از تصنيفات وي است. شيخ طوسي مينويسد. حال او در ايمان و علو شأن مشهور است. وي قصيدهاي بر امام رضا ـ عليه السّلام ـ خواند و آن حضرت(ع) لباسي از خز به او داد كه در آن لباس 600 دينار برای وی گذاشته بود[1] ابن شهر آشوب نيز در مناقب، وي را از شعراء اهل بيت(ع) و از اصحاب امام كاظم و امام رضا ـ عليهما السّلام ـ شمرده است.[2]
عبد السلام هروي (ابو الصلت) از دعبل خزاعي نقل ميكند كه گفت: وقتي قصيدهام را براي امام رضا ـ عليه السّلام ـ خواندم و به ابيات آخر رسيدم، امام ـ عليه السّلام ـ گريه شديدي كرد و سپس فرمود: يا خزاعي روح القدس بر زبانت اين دو بيت را جاري كرد...»[3]
دعبل خزاعي در سال 245 ه.ق در ايام متوكل وفات كرد وي زمان امام جواد ـ عليه السّلام ـ را نيز درك كرده بود[4]
3. زكريا بن آدم،زكريا بن آدم بن عبد ا.... بن سعد اشعري قمي از اصحاب ثقه، بزرگوار و جليل القدر امام رضا ـ عليه السّلام ـ ميباشد.[5] وي در نزد امام رضا ـ عليه السّلام ـ از منزلت خاصي برخوردار بود.[6] آيت الله خوئي به نقل از شيخ طوسي وي را از اصحاب امام صادق، امام رضا و امام جواد ـ ـ عليهم السّلام ـ دانسته است.[7]
در حديثي كه كشّي آن را نقل كرده، آمده است: امام جواد ـ عليه السّلام ـ فرمودند: خداوند به صفوان بن يحيي و محمد بن سنان و زكريابن آدم بهترين پاداش ها را بدهد، آنها نسبت به من وفادار بودند[8] در نامهاي كه امام جواد ـ عليه السّلام ـ آن را براي محمد بن اسحاق نوشته است زكريا بن آدم را فردي عارف به حق معرفي كرده است.[9] مرقد شريف وي در قبرستان شيخان قم ميباشد.
4. صفوان بن يحيي: وي يكي از افراد مورد وثوق اماميه و از اصحاب امام رضا و امام جواد ـ عليهم السّلام ـ بوده است. شيخ طوسي وي را موثقترين افراد زمان خودش در حديث و عابدترين آنها معرفي كرده است [10] شيخ طوسي در شدت زهد و عبادت وي مينويسد: او هر روز 150 ركعت نماز ميگذارد و هر سالي سه ماه روزه ميگرفت زكات مالش را هر سالي سه مرتبه پرداخت ميكرد. او و عبد ا.... بن جندب و علي بن نعمان در بيت ا..... الحرام با يكديگر عهد كردند كه هر كدام زودتر بميرند، و هر كسي زنده ماند براي او نماز بخوانند، روزه بگيرند، حج انجام دهند و .... آن دو نفر مردند. و صفوان زنده ماند پس به عهد خويش در مورد آن دو نفر وفا كرد... و هر كار نيكي كه ميتوانست براي خودش انجام دهد براي آنها نيز انجام داد.[11]
در حديثي از امام جواد ـ عليه السّلام ـ آمده است: خداوند از صفوان بن يحيي و محمد بن سنان راضي و خشنود گردد زيرا آنها با من و پدرم هرگز مخالفت نكردند.[12] وفات صفوان بن يحيي در مدينه بوده است امام جواد ـ عليه السّلام ـ حنوط و كفن برايش فرستاد[13] وي كتابهاي زيادي نوشته كه از جمله آنها ميتوان به الشراء، البيع، الفرائض اشاره كرد.[14]
5- محمد بن اسماعيل بن بزيع: شيخ طوسي وي را فردي شايسته، موثق و كثير العمل معرفي كرده است[15] وي از اصحاب امام رضا ـ عليه السّلام ـ ميباشد كه افتخار شاگردي امام موسي كاظم ـ عليه السّلام ـ و امام جواد ـ عليه السّلام ـ را نيز داشته است.[16] شيخ طوسي كتاب هايي براي او ذكر كرده است كه از جمله آنها ميتوان به كتاب الحج اشاره كرد.[17]
6. حسن بن علي بن فضال. از صحابه جليل القدر امام رضا ـ عليه السّلام ـ حسن بن علي بن فضال است. وي از امام رضا ـ عليه السّلام ـ روايت نقل كرده است. وی فردی با ورع و ثقه و زاهد معرفی شده است[18]
شيخ طوسي مينويسد: وي ابتدا فطحي مذهب و قائل به امامت عبد الله بن جعفر بود. سپس به امامت ابي الحسن ـ عليه السّلام ـ برگشت.[19] آيت الله خوئي روايتي را به نقل از فضل بن شاذان آورده است كه دلالت بر عبادت و سجدههاي طولاني ايشان دارد.[20] اين عالم شيعي كه كتاب هايي نيز به او نسبت داده شده است از جمله كتاب الصلاة و كتاب الديات[21] وي در سال 224 هـ .ق فوت كرده است.[22]
از ديگر اصحاب امام رضا ـ عليه السّلام ـ ميتوان به حسن بن محبوب، عبد السلام هروي (اباصلت)، احمد بن ابي نصر بزنطي و .... اشاره كرد.
حکمت لقب عالم آل محمد(ص) درباره امام رضا (ع) چیست؟
اين لقب را پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ به امام رضا ـ عليه السلام ـ داده اند.[23] و امام موسي بن جعفر ـ عليه السلام ـ به فرزندانش توصيه فرمود: برادرتان و فرزندم علي (امام رضا) عالم آل محمد(ص) است. در باره عقايد و دين تان از او سؤال کنيد از پدرم جعفر بن محمد (امام صادق) بارها شنيدم به من فرمود عالم آل محمد از فرزندان توست، اي کاش او را مي ديدم او همنام اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ است.[24]
اين لقب اختصاص به امام رضا ـ عليه السلام ـ دارد اگر چه برخي از مردم در دوره بعضي از ائمه(ع) از ميان سادات و خاندان پيامبر (آل محمد) برخي از امامان را به خاطر برجستگي علمي آنها عالم ترين آل محمد يا عالم آل محمد در آن دوره معرفي کرده يا به برجستگي علمي آنان اعتراف داشته اند. براي نمونه وقتي ابو بجير از زيديه به حضور امام صادق ـ عليه السلام ـ رسيد پس از گفتگو و پرسش به مقام و رتبه و حقانيت امام پي برد و گفت من پيش از اين گمراه بودم اکنون فهميدم که امام بر حق امام صادق ـ عليه السلام ـ و حقاً او عالم آل محمد است.[25]
مأمون که از دشمنان امام رضا ـ عليه السلام ـ است و ایشان را به شهادت رسانده، اعتراف کرده است که امام رضا ـ عليه السلام ـ عالمترين است.[26] بنابراين لقب آل محمد ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ براي امام رضا(ع) از سوی پدر بزرگوارش داده شده است؛ اباصلت نقل کرده از اسحاق فرزند امام هفتم که از پدرش نقل کرده که امام ـ عليه السلام ـ به فرزندانش فرمود اين برادر شما علي بن موسي، عالم آل محمد(ص) است سؤالات ديني خود را از آن بپرسيد و آنچه را که برای شما می گويد، حفظ کنید.[27].
همچنین در حيات امام رضا ـ عليه السلام ـ حکمت ملقب شدن امام رضا ـ عليه السلام ـ به اين لقب روشن شد و در مناظراتي که مأمون با حضور رهبران مذاهب و اديان مختلف برگزار کرد علميت امام بر تمام دنيا اثبات گرديد. بسياري از حاضرين و دانشمندان به برتري شخصيت امام پي بردند، مأمون به هدف و انگيزه اي که در برگزاری اين همايش بزرگ داشت نرسيد، علميت و دانايی امام بر همه روشن شد و اين امر سبب حسادت مأمون به شخصيت حضرت رضا(ع) شد و برای برداشتن حضرت از ولايتعهدی نقشه ای طراحي کرد و امام رضا(ع) را به شهادت رساند. [28]
پی نوشت ها:
[1] . محمد بن حسن طوسي- رجال طوسي- نجف منشورات المكتبه و المطبعه الحيدريه، 1380 ه. ص 376.
[2] . سيد ابو القاسم موسوي خوئي- معجم رجال الحديث بي جا، مركز نشر الثقافه الاسلاميه 1403 ج 8 ص 149 .
[3] . همان ج 8 ص 150.
[4] . محمد بن حسن طوسي – پيشين ص 376.
[5] . محمد بن حسن طوسي- الفهرست- پيشين ص 297.
[6] . سيد ابو القاسم موسوي خوني پيشين ج 8 ص 282.
[7] . همان.
[8] . همان به نقل از كشي.
[9] . سيد محمد كاظم قزويني – الامام الجواد من المهد الي الحد. قم، مؤسسه الرساله، 1414 ص 189.
[10] . محمد بن حسن طوسي- پيشين 171.
[11] . همان.
[12] . سيد ابوالقاسم موسوي خوني – پيشين ج 17 ص 162.
[13] . سيد محمد كاظم قزويني – پيشين ص 197.
[14] . محمد بن حسن طوسي – پيشين ص 172.
[15] . همان ص 227.
[16] . محمد بن محمد بن نعمان – (شيخ مفيد) جوابات اهل الموصل – بي جا الموتمر العالمي لالفيه الشيخ المفيد بي تا ص 21.
[17] . محمد بن حسن طوسي رجال طوسي – پيشين ص 386 و 360.
[18] . محمد بن حسن طوسي – الفهرست – پيشين ص 94-93.
[19] . همان.
[20] . سيد ابوالقاسم موسوي خوئي، پيشين، ج 6، ص 51.
[21] . محمد بن حسن طوسي – پيشين ص 94-93.
[22] . اسماعيل باشا البغدادي- ايضاح المكنون. بيروت دار احياء التراث العربي بي تا ج 2 ص 278.
[23]. علي کوراني، الحق اليمين في معرفة المعصومين، ص415.
[24]. علي بن يونس العاملي، الصراط المستقيم، ج2، ص164.
[25]. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج76، ص224.
[26]. باقر شريف القرشي، حياة الامام رضا ، ج1، ص55.
[27]. الطبرسي، الشيخ الفضل بن حسن، اعلام الوري باعلام الهدي، ناشر موسسه آل البيت، لاحياء التراث العربي، چاپ اول، 1417ق، ج2، ص64.
[28]. علي کوراني، همان.
