قواعد التفسیر
مبحث یازدهم: عدم مخالفت تفسير قرآن با مفاهیم قطعى
عدم مخالفت تفسیر با علوم تجربى قطعى
علوم تجربى شامل «علوم طبيعی»؛ مانند كيهان شناسى، زمين شناسى و پزشكى و «علوم انسانى»؛ مانند تاريخ، جامعه شناسى، مديريت و اقتصاد، مى شود. اين علوم، غالباً در بر دارنده نظريه هاى ظنى علمى است؛ اما گاهى گزاره هاى قطعى را بيان كند.
گزاره هاى قطعى علوم تجربى، اندک است؛ اما علم قطعى، حجيت دارد و از قرائن و منابع تفسير بشمار مى آيد[1]؛ بنابراين، تفسير قرآن نبايد با گزاره قطعى علوم تجربى مخالف باشد وگرنه آن تفسير اعتبارى ندارد.
فخر رازى ذيل آيه (الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا)[2] از تعبير «فراشاً» استفاده مى كند كه زمين ساكن است.[3] اما تفسيرى كه فخر رازى از آيه ارائه كرده است با يافته هاى قطعى كيهان شناسى ناسازگار است؛ چون بر اساس يافته هاى جديد زمين گرد و در حال حركت به دور خود و دور خورشيد، است؛ بنابراين، تفسير فخر رازى از آيه 22 سوره بقره غير معتبر است.
برخى از مفسران پا را فراتر گذاشته، علوم تجربى را از جمله علوم مورد نياز در تفسير دانسته و آگاهى از آن را براى مفسر ضرورى دانسته اند. آيه هايى در قرآن وجود دارد كه در آنها موضوع سخن پديده هاى طبيعى و جهان مادى است. در اين آيه ها، در جهت هدايت بشرى، قرآن به توضيح و تبيين ساختمان يك سلسله از پديده هاى موجود در جهان طبيعت و ارتباط آنها با يكديگر، مانند انسان، حيوان، گياهان، آسمانها، و پديده هاى جوى، مانند ابر و باد و رعد و برق و رابطه آنها با يكديگر پرداخته و در طرح مباحث عقيدتى و گاه اخلاقى، از آنها بهره برده است.
در فهم اینگونه آیات، هرچند معلومات زبان شناختى نقش مهمى ايفا مى كنند، ولى به دليل زبان واقعگراى قرآن، و در قلمرو علوم تجربى بودن موضوع اين آيات، داده هاى تجربى، زمينه لازم را براى انتقال به نكته هاى ظريفى كه در آيات به آنها اشاره شده است را فراهم مى سازد؛ به همين دليل، در پرتو بهره گيرى از دانش هاى تجربى، ما شاهد روشن شدن نكات و دقايقى هستيم كه بر مفسران گذشته به علت عدم آگاهى، پنهان مانده و چه بسا، تفسيرى سطحى و در مواردى نادرست از اين آيات ارائه كرده اند.
به عنوان نمونه در آيه (وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ)[4] مفسران پيش از اين در تفسير اين آيه به بحث مى پرداختند و حتى بعضى از آنان مى گفتند كه جهنم در ژرفناى درياها قرار دارد، و خداوند متعال فرمان مى دهد كه درياها به آتش دوزخ مشتعل شوند، و بعضى ديگر قائل بودند: خدا خورشيد و ماه و ديگر اجرام فلكى را به درياها مى افكند و در آنها آتشى عظيم پديد مى آيد كه درياها و اقيانوسها را مى سوزاند. رازى پس از نقل اين گفته ها و گفته هاى ديگر مى گويد: كه اين گونه تفسيرها تكلف آميز است و به هيچ يك از آنها نيازى نيست، بدان سبب كه خداوند تواناى بر ويران كردن دنيا و برپاداشتن قيامت، ناگزير مى تواند با درياها هر كار كه مى خواهد بكند، و از جمله گرم كردن و تغيير ماهيت دادن آبهاى آنها به آتش افروخته، بى آن كه به افكندن خورشيد و قمر يا قرار گرفتن دوزخ در زير آنها نيازى بوده باشد.[5]
درك تعبير «سُجِّرَتْ» و فهم چگونگى برافروختگى آبها در آستانه قيامت و راز و رمز آنها، هنگامى به روشنى صورت مى پذيرد كه بدانيم آب از دو عنصر هيدروژن و اكسيژن تشكيل شده و هيدروژن گازى است كه مى سوزد و اكسيژن گازى است كه مى سوزاند و باعث اشتعال مى شود؛ در نتيجه، با وجود دو عنصر آتشزا، شعله ور شدن آب (در صورت تجزيه آن) امر شگفت انگيزى نيست؛ بنابراين، آگاهى و بهره گيرى از اين حقيقت كه در علم شيمى به اثبات رسيده، مى تواند تصوير روشن و فهم بهترى از آيات به مفسّر ارائه كند.
يادآورى: در مواردى كه علوم تجربى به صورت نظريه هاى علمى غير قطعى است ـ مانند بسیاری از یافته های تجربی ـ ناسازگارى ظاهر آيه با يافته هاى ظنى علوم، مانعى ندارد؛ يعنى در اين موارد از نصوص و ظواهر آيات دست برداشته نمی شود.
[1] - منابع و قرائن فهم و تفسير قرآن عبارتند از: الف: معتبر قرآن، عقل؛ سنت، علم تجربى و شهود ب: منابع غيرمعتبر:اقوال صحابه، اقوال تابعين و اجتهاد شخصى مفسران.
[2] - بقره : 22.
[3] - تفسير مفاتيح الغيب( تفسير كبير)، ج 2، ص 94.
[4] - و هنگامى كه درياها شعله ور شوند؛ تكوير : 6.
[5] - تفسير الرازى، ج 31، ص 68.
