پرسش:
فلسفه استفاده از واژه «کل» در دعای ماه مبارک رمضان چیست؟(اَللّهُمَّ اَغْنِ کُلَّ فَقیرٍ اَللّهُمَّ اَشْبِعْ کُلَّ جایِعٍ اَللّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیانٍ....)
پاسخ:
بدون شک انسان در مکتب اسلام، از جایگاه والایی برخوردار است و در واقع اگر انسانیت انسان زنده نگه داشته شده، در سایه دین خدا، مخصوصاً دین مبین اسلام است. قرآن کریم که کتاب آسمانی ما است، ارزشها و امتیازات فراوانی برای انسان بیان می کند که به عنوان نمونه به چند مورد از آنها اشاره می شود:
1. مسجود فرشتگان الهی است. (بقره:34)
2. ظرفیت علمی انسان بزرگترین ظرفیتی است که یک مخلوق می تواند داشته باشد. (بقره:31-32)
3. فطرت انسان خداشناس است و در عمق وجدان خود به خدای خویش آگاهی دارد.(اعراف:172، روم:30)
4. او مختار آفریده شده است(دهر:2 و 3)
و...(1)
البته سرزنشهایی هم متوجه آنان شده است، از قبیل اینکه «انسان بسیار ظالم و کفران کنندة نعمتهای الهی است» (ابراهیم:34) و این سرزنشها به بُعد طبیعی و مادی انسان بر می گردد و اصل در انسانیت انسان همان بعد مجرد اوست که او می تواند با اختیاری که دارد استعدادهای بعد مجرد خویش یا بعد مادی اش را به فعلیت برساند.
با وجود این امتیازات و خوبیهایی که انسان دارد، به کار بردن واژة کل در دعاها ناظر به ارزش گذاری به انسان نیست، مخصوصاً اگر این توهم در ذهن انسان برسد که پس انسان محور همة هستی است و در واقع یک نوع تفکر انسان گرایی و اومانیستی در ذهن انسان پدید آید. البته انسان دارای ارزش بسیار والایی است ولی، نه در آن حد که به انسان محوری بگرائیم، و خود همین دعاها که گفتگوی با خدا است یک نوع ارزش برای انسان به حساب می آید، زیرا مگر کم است که یک موجود ناقص فقیر با یک موجود کامل در حد اعلی و غنی و... گفتگو نماید و همه خواسته هایش را بدون دغدغه و بی پرده به او بگوید.
برای بیان: فلسفة کاربرد واژة «کل»، ناگزیر از بیان مقدمه ای هستیم و آن اینکه دعا نوعی ارتباط است میان انسان و خداوند و این ارتباط با خداوند آدابی دارد که در کتابها مفصل بیان شده است.(2)
یکی از آداب و شرایط دعایی که به مورد اجابت می رسد اینست که برای مؤمنان دیگر نیز دعا کنند، در واقع بعد از حمد و ثنای الهی و صلوات بر محمد و آلش ـ صلی الله علیه و آله ـ مهمترین بعد دعا این است که برای دیگران دعا کنند، در حقیقت این نوع از دعا، همة مرزها، حصارها و قیدها را می برد و یک انسان مسلمان با یک امت بزرگ اسلامی در طول تاریخ و در روی زمین، ارتباط برقرار می کند، همان گونه که صلوات بر محمد و آل او انسان را با ولایت آسمانی مرتبط می سازد.
تعمیم دعا برای مومنان، محبوب خداوند است و آن دعا را اجابت می کند، زیرا وقتی انسان برای همه دعا می کند، خداوند یا همه را رد می کند یا بعضی را رد و بعضی دیگر را قبول و یا همه را قبول می کند، او کریم تر از آن است که همه را رد نماید .
این نوع از دعا کردن در کتاب خدا و روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ مورد تأکید زیادی واقع شده است و هم چنین آمده است که خداوند ثواب صاحب دعا را به عدد هر مؤمنی که دعایش شامل او شود، حسنه می دهد و هر مؤمنی که این دعا شاملش شود، روز قیامت برای او شفاعت می کند.(3)
از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: هیچ مؤمنی نیست که برای مؤمنین و مؤمنات دعا کند، جز اینکه خداوند مثل آنچه را که برای آنها دعا کرده است، از جانب هر مؤمن و مؤمنه ای که در گذشته از اول آفرینش یا کسانی که در آینده می آیند تا روز قیامت، باز می گرداند و در روز قیامت که دستور برسد فلان شخص را به جهنم ببرید، مؤمنین و مؤمنات عرض می کنند، خدایا این شخص در دنیا برای ما دعا می کرد، شفاعت ما را در حق ایشان قبول نما، خداوند هم شفاعت آنها را در حق دعا کننده قبول می کند و او از رفتن به آتش نجات می یابد.(4)
جالب اینجاست که اینگونه دعا کردن و تعمیم دادن به همة مؤمنان در دعاهای وارده از معصومین ـ علیهم السّلام ـ فراوان به چشم می خورد که یک نمونه آن، دعای وارده در ماه رمضان است که بعد از نمازهای واجب یومیه خوانده می شود، در صحیفة مبارکه سجادیه که دعاهای امام سجاد ـ علیه السّلام ـ است، دعاهای زیاد با این شیوه آمده مثلاً دعای هفدهم، نوزدهم، دعای بیست و هفتم که امام برای مرزداران کشورهای اسلامی دعا می کنند و...
پس عمومیت دادن در دعاها و دعا کردن برای دیگران در منابع اسلامی، اعم از قرآن (مثل آیاتی که با ربّنا شروع می شود) و روایات بسیار آمده است. فلسفه عمومیت دادن را نیز خود پیشوایان معصوم ـ علیهم السّلام ـ بیان فرموده اند و آن اینست که اینگونه دعا کردن زودتر به هدف اجابت می رسد.(5) به دیگر بیان، اسلام دینی است اجتماعی که پیامها، دستورها، احکام و عبادات آن متوجه همة مردم است و در واقع می خواهد با اینگونه پیامهایش ،روح اجتماع را زنده کنند، مثلاً دستور به نماز جماعت، نماز جمعه، حج، خمس، زکات و ... و حتی در دعا کردن برای دیگر برادران و خواهران، اجتماعی بودن خود را به نمایش گذاشته است.
پاورقی:
1. حایری تهرانی، مهدی، شخصیت انسان از نظر قرآن و عترت، بنیاد فرهنگی امام مهدی، چاپ اول، 1373، ص 105-114.
2. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365، ج2، ص488-472.
3. الآصفی، محمد مهدی، الدعا عند اهل البیت ـ علیهم السلام ـ ، انوار المهدی، چاپ اول، 1418ق، ص154-155.
4. همان، ص 156، به نقل از امالی طوسی، ج2، ص15.
5. اصول کافی، ج4، ص242.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1-آیت الله بیوک خاتمی زنجانی ، دعا از دیدگاه قرآن و روایات ، انتشارات ائمه -علیه السلام-، اول 1379
2-آیت الله حایری شیرازی ، انسان شناسی ، شفق ، قم ، سوم 1378
3-آیت الله عبدالله جوادی آملی ، نسبت دین ودنیا :52-58 ، اسراء ، دوم 1381
