بسمه تعالی
چکیده
امروزه حزن و اندوه و عزاداری برای ائمه علیهم السلام، هم کاری زینبی است و هم برای حفظ و اعتلای اسلام واقعی لازم است. البته عزاداری صحیح با آداب و شرایط سفارش شده به آن. چرا که عمل نکردن به این آداب، نتایج معکوسی را در بر دارد.
در عین حال که این سنت فطری اجتماعی باید زنده و پویا و هدفمند باشد، باید راه و روش درست و هدفمندی هم داشته باشد و از تحریف و بدعت و آسیب هایی که موجب زوال و ضربه پذیری آن می شود؛ دوری جست. بنا براین نمی توان کار هایی را که موجب بدنامی دین و مذهب می شود را انجام داد و انتظار ترویج مذهب را داشت. بنابراین عزاداری نه تنها، جایز بلکه با توجه به آثار و فواید آن امری رایج و مورد قبول خردمندان و اهل دانش است و مؤمنان با شهادت امام حسین(علیه السلام) و یارانش عزادار شدند و گریستند و مرثیه گفتند و به زیارت مزار آنان رفتند و تا زمانی که اسلام در صحنه است، این عزاداری ها باقی خواهد ماند و بقای عاشورا ضامن بقای اسلام و عزّت مسلمین است و لذا توصیه شده که عاشورا را زنده نگه دارید.
کلید واژگان: فلسفه عزاداری، آسیب شناسی، آیین عزاداری
مقدمه
انسان به عنوان موجودی که دائما گریبانگیر بلا و ابتلاء است، برای تحمل و صبر کردن سختی ها به کسی یا چیزی پناه می برد و از او کمک برای آرامش قلبی و روحی می خواهد. کلمه عزاداری هم برگرفته از کلماتی چون عزا و تعزیت است که در عربی به معنای صبر بر از دست دادن ها و مصائب استعمال می شود. از این رو کمک خواستن از کسی یا چیزی برای تسلی خود و دیگران از معانی چنین الفاظی به دست می آید.
اسلام به واسطه شهادت های حسینی و رشادت های زینبی از گردنه های دشوار عبور کرده و پس از هزار و اندی سال این گونه بی پیرایه به دست ما رسیده است. هدف این شهادت ها و شهامت و رشادت ها چیزی جز حفظ مکتب و دعوت به آن را برای ما تبیین نکرده است. در غیر این صورت تمام خون های به ناحق ریخته شده تاریخ به مسیر صحیح خود رهنمون نمی شد و در فتنه های روزگار گم می شد.
اگر محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است و اگر عاشورا اسلام را بیمه کرده است به واسطه همان عزاداری هایی است که خود ائمه علیهم السلام در نهان و آشکار به پا داشته اند و سفارش داشتند که در تمامی عزاداری ها نامی از کربلا به میان بیاید.
عزاداری و سوگواری هدفمند بر عزیزان از دست رفته رویکردی طبیعی است که از مهر و محبت سرچشمه می گیرد و از آغاز آفرینش انسان تا حال رواج داشته است و خدای سبحان نیز بر این واکنش طبیعی بشر، مهر تایید زده است.
پیامبر خاتم نیز در مرگ برخی افراد از جمله حضرت حمزه (عمویش)، جعفر طیار، ابراهیم (فرزندش) و عثمان بن مظعون گریسته است و سال وفات حضرت خدیجه و ابوطالب را در مکّه، عام الحزن نامید.
حال نکته قابل توجه این است که غایت عزاداری چیست و چه اهدافی در آن دنبال می شود؟ در جواب می گوییم که گاهی عزاداری برای تسلی یافتن است و چه بسا در عین حالی که به جهت تسلی یافتن می باشد، اهداف مهم تری را دنبال می کند، تا در این دنیا کارآیی موثرتر و با دوامی داشته باشد.
امامان شیعه علیهم السلام به مردم آموختند که با عزاداری بر مصائب اهل بیت علیهم السلام در کنار مصیبت های شخصی، همواره دید روحی خود را از سطح غم های نازل و شخصی به اهداف مهم بشری و الهی توسعه دهند. زیرا تا زمانی که این اهداف و آرمان های مهم در جامعه رایج نشوند این ها در معرض زوال و ضربه پذیری هستند. بدین ترتیب عزاداری و نوحه گری و گریه و حزن به یکی از آداب و سنن اجتماعی مهم شیعه تبدیل گشته است و رهبران شیعه هم از این امکان در جهت پیشبرد اهداف شیعه بهره برده اند.
علاوه بر لزوم ارتقای آیین عزادرای و تعظیم شعائر، فضای نقد و بازنگری را هم باید در خود به همراه داشته باشد. علاوه بر این که این امر پسندیده است باید این اصل هم مورد توجه قرار گیرد که هدف ما درمان و اصلاح این امر مهم و خارج نشدن آن از مسیر اصلی خودش است. در فضای نقد هم نباید به تخریب دستاوردهای گذشتگان و نیز باعث دلزدگی صحنه گردانان این سنگر مهم شویم.
عزاداری
تعریف واژه عزاداری در لغت و اصطلاح
عَزِیَ (عَزاء): تسلی دادن، آرامش یافتن، خود را تسلی دادن.[1]
عَزَّی: دلداری دادن، تسلیت گفتن به کسی (به سبب درگذشت کسی یا فقدان چیزی)، همدردی کردن با کسی، ابراز همدردی کردن کسی مثلا با بازماندگان میتی.
تَعَزّی: صبر اختیار کردن؛ … تَعَزّی عن: خود را تسلی دادن در امر ناگواری.[2]
عزاداری در اصطلاح یعنی همین عزاداری های معمولی که قرن ها است هیات های حسینی به راه می افتند و به سر و سینه می زنند به عنوان اعلام مصیبت.[3]
برپایی هیات های مذهبی، مجالس روضه خوانی، مداحی و سینه زنی از انواع عزاداری محسوب می شوند.
ریشه های عزاداری در قرآن
مرسوم است که می گویند اولین روضه خوان خود خداست.
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ، النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ، إِذْ هُمْ عَلَيْهَا قُعُودٌ، وَهُمْ عَلَىٰ مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شُهُودٌ، وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ[4]
قرآن می فرماید که این مومنین فقط به جرم اینکه مومن بودند، سوخته شدند و قرآن در اینجا روضه سوخته شدن این مظلومین را می خواند.
در جای دیگری می فرماید: وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ ...[5]
چه پیامبرانی بودند و چه یاران مخلصی داشتند. این یاران مخلص، تلاش و جهاد می کردند، خسته نمی شدند و تا آخرین نفس، قیام کردند؛ یعنی قرآن دارد از ایثار آن ها تعریف و تمجید می کند.
همین طور در سوره مریم آیه 41 و سوره تکویر آیه 5 مواردی از این دست اشاره شده است.
فلسفه عزاداری
زنده نگه داشتن مکتب اسلام
هدف ائمه علیهم السلام همگی در راستای احیای دین و روشن نگه داشتن چراغ مکتب برای هدایت انسان ها بوده است و در این راه از هیچ تلاشی دریغ نکرده اند. حال زنده نگه داشتن نام و یاد هر کدام از ائمه اطهار علیهم السلام تاثیر مستقیمی در زنده نگه داشتن مکتب اسلام دارد.
در حدیثی حضرت رضا ـ علیه السلام ـ فرموده است:
«مَنْ جَلَسَ مَجْلِساً یُحیی فیه اَمرُنا لَم یَمُتْ قَلْبُهُ یَومَ تَمُوتُ الْقُلُوبُ.»[6]
«هرکس در مجلسی بنشنید که در آن، امر (و خط و مکتب) ما احیا می شود، دلش در روزی که دلها می میرند، نمی میرد.»
شهید مرتضی مطهری می گوید: آن ها که توصیه کردند که عزای حسین بن علی علیه السلام باید زنده بماند، برای این بوده که هدف حسین بن علی علیه السلام مقدس بود. امام حسین علیه السلام یک مکتب را به وجود آورد، می خواستند مکتبش زنده بماند.[7]
اجر رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله
در این جا به ذکر مطلبی از سید شرف الدین بسنده می کنیم که مجالس عزاداری اهل بیت، یک مجمع عظیم شیعه است که به نام پیامبر صلی الله علیه و آله و دودمانش تشکیل می شود و در آن به ریسمان خداوند و کتاب و سنت، دو اصل باقیمانده گرانبهای پیامبر صلی الله علیه و آله چنگ زده می شود و در این مجامع، شیعیان جمع می شوند تا اجر رسالت را به دوستی دودمان پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام بپردازند و اهداف عالیه اهل بیت علیهم السلام را زنده سازند.[8]
فراموش نکردن ارزش ها
در هر جامعۀ ارزش هایی وجود دارد که گاهی نا خود آگاه فراموش می گردد و زمانی آگاهانه وانهاده می شود. ارزش های حاکم در جامعۀ اسلامی بیشتر همان ارزش های دینی اند که از متن داده های وحیانی بر آمده اند نه یافته های عقلانی خام همانند سکولاریسم. راه های زیادی برای یاد آوری این ارزش ها در گزاره های دینی وجود دارد که سوگواری امام حسین یکی از عینی ترین ومؤثرترین راهها به شمار می رود.
دعوت به دین
مجالس سوگواری برای اهل بیت علیهم السلام دعوتگاهی به سوی دین به نیکوترین وجه و بهترین برنامه برای اسلام است. در این مجالس علاوه بر عزاداری و سوگواری بر مصائب اهل بیت علیهم السلام، با بیان معارف واقعی اهل بیت علیهم السلام دل های مردم آماده پذیرش به دین مبین اسلام خواهد شد.
حسینی منش شدن، نپذیرفتن ظلم
امروزه، هم راه سالار شهيدان زنده است و هم مرام و مسلک اموي و مرواني و عباسي وجود دارد. اين که سفارش فراوان به اشک ريختن و عزاداري کردن نموده اند براي آن است که اشک بر شهيد اشتياق به شهادت را به همراه دارد، خوي حماسه را در انسان زنده و طعم شهادت را در جان او گوارا مي گرداند. چون اشک، رنگ کسي را مي گيرد که براي او ريخته مي شود و همين رنگ را به صاحب اشک نيز ميدهد. از اينرو انسان حسيني منش، نه ستم مي کند و نه ستم مي پذيرد. اين که عده اي به فکر ظلم کردن يا ظلم پذيري هستند براي آن است که خوي حسيني در آنها نيست وگرنه شيعه خاص حسين بن علي(عليهم السلام) نه ظلم مي کند و نه ظلم مي پذيرد. آن کسي که ظلم پذير است اموي مسلک است چنان که ظالم هم اموي صفت است، هر چند که زمزمه «يا حسين» بر لب داشته باشد. و در قيامت که هر کسي را به نام زمامدارش صدا مي زنند: (يوْم ندْعوا کلَّ أُناسٍ بإمامهم)، شخص ستمگر در صف امويان شرکت مي کند. لذا اگر انسان بخواهد بفهمد که راهيِ راه حضرت حسين بن علي(عليهم السلام) است يا راهيِ راه امويان، بايد ببيند که در او خوي ستم پذيري يا سلطه گري وجود دارد يا نه. اگر گرايش به اين خصلت هاي زشت را در خود ديد بايد در اخلاق خود تجديدنظر کند.[9]
آثار و برکات عزاداری
عزاداری بر اهل بیت علیهم السلام آثار و برکات بسیاری، هم دنیوی و هم اخروی دارد که برشمردن همه این ها در این مقال نمی گنجد. ما در این جا به ذکر چند مورد بسنده می کنیم:
حفظ مکتب اسلام
امام خمینی می فرماید: «گریه کردن بر عزای امام حسین، زنده نگهداشتن نهضت و زنده نگهداشتن همین معنا است که یک جمعیت کمی در مقابل یک امپراطوری بزرگ ایستاد... و«نه» گفت».[10]
از ارزندهترین آثار و برکات مجالس عزادارى و گریه بر ابى عبدالله حسین علیه السلام، حفظ رمز نهضت حسینى است. به راستى؛ چرا در دوران منحوس سلاطین و پادشاهان جور، از برپایى مجالس عزاى اهل‌بیت علیهم السلام به خصوص سالار شهیدان جلوگیرى مى‌شد؟ آیا نه این است که عزاى حسینى و امامان شیعه، سبب مى‌شود که سخنوران و دانشمندان متعهد و انقلابى، مردم را از ظلمهاى حکومت‌ها آگاهى می دهند و انگیزه قیام آن حضرت که امر به معروف و نهى از منکر است به اطلاع مردم می رسد؟ آرى، اینگونه مجالس، آموزشگاه‌ها و دانشگاه‌هایى است که به بهترین روش و زیباترین اسلوب مردم را به سوى دین خوانده و عواطف را آماده مىکند و جاهلان و بىخبران را از خواب سنگین غفلت بیدار مىسازد و نیز در این مجالس است که مردم، دیانت را همراه با سیاست، از مکتب حسین بن على علیه السلام مىآموزند.
گریه بر سیدالشهدا علیه السلام و تشکیل مجالس عزاى حسینى نه تنها اساس مکتب را حفظ مىکند، بلکه باعث مىگردد شیعیان با حضور در این مجالس از والاترین تربیت اسلامى برخوردار شده و در جهت حسینى شدن رشد و پرورش یابند.
نشر معارف اهل بیت علیهم السلام
یکى دیگر از آثار و برکات مجالس عزادارى سیدالشهدا علیه السلام این است که مردم در سایه مراسم عزادارى به حقیقت معارف اهل بیت و اسلام آشنا شده و بر اثر تبلیغات وسیع و گستردهاى که همراه با این مراسم انجام مىگیرد، آگاهى توده مردم بیشتر شده و ارتباطشان با دین حنیف، محکم‌تر و قوی‌تر مىگردد. چه این که قرآن و عترت دو وزنه نفیسى هستند که هرگز از یکدیگر جدا نمىشوند و این آگاهى در اقامه ماتم و مراسم سوگوارى عترت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به خصوص امام حسین علیه السلام به آحاد مردم داده خواهد شد.
آمرزش گناهان
اوّلين نتیجه عزاداري، آمرزش گناهان است. طبق روایات، اگر کسی وارد جلسه عزای امام حسین «ع» شود و عزاداری کند، گناهان او آمرزیده می‌شود.[11] چنانکه از پیامبر«ص» و ائمّه طاهرین«ع» رواياتی در اهميّت عزاداري و اينکه گریه بر مصائب اهل بیت«ع» بهشت را واجب مي‌گرداند، وارد شده است. بحمدالله همیشه جلسات عزاداري رونق داشته و سزاوار نیست کسی خود را از فيض آن و نتایج مفید آن محروم سازد.
لزوم سرمشق گرفتن از درس‌های اخلاقی عاشورا
در مجالس عزاداری بايد توجّه شود که امام حسین«ع» در روز عاشورا، در آن بحبوحه جنگ، نماز خواندند، پس شیعه ايشان هم باید به نماز اهمیت بدهد. در عزاداری‌ها مي‌فهميم که امام حسین«ع» به خاطر دین، همه هستي خود، حتی بچه شیرخوار را در راه خدا فدا کردند، پس ما نيز بايد درباره دين، از هيچ کوششي دريغ نکنيم و در رابطه با ديگران، ایثار و گذشت و فداکاری داشته باشیم. امام حسین«ع» برای احياي تشیّع، تلاش کردند، ما نيز بايد با عمل و رفتار خود، تشیّع را سربلند کنیم. وقتي اينگونه رفتار کرديم، مسلّماً ثواب اين عزاداري بالاترينِ ثواب‌هاست. از وقتي کسي وارد مجلس عزاداري امام حسین«ع» مي‌شود، به‌خاطر توبه و رابطه عاطفي با آن حضرت، گناهان او مي‌ريزد و بالاترين ثواب‌ها را که از حج و عمره نيز بالاتر است، مي‌برد.
بنابراين، حتی در یک شبانه روز یا یک جلسه عزا، انسان مي‌تواند جدّاً خود را اصلاح کند و با برقراري رابطه عاطفي با امام حسين«ع»، در قيامت همراه با آن حضرت زير لواي حمد رفته، از آب کوثر بنوشد تا سایر مردم از حساب و کتاب فارغ شوند، سپس با امام حسين«ع» به بهشت برود.
ضرورت تحکیم بنیه اعتقادی
اگرچه اعتقادات تشیّع ریشه‌دار و مستحکم است، امّا متأسفانه جامعه و به خصوص جوانان، آن‌طور که شایسته است، در جهت تحکیم مبانی اعتقادی تلاش نمی‌کنند. حاصل کوتاهی در تقویت بنیه اعتقادی، تأثیر شبهات رنگارنگ بر ذهن و فکر جوانان است. به خصوص در زمان ما که زمان شبهه شده است و متأسّفانه بدخواهان تشیّع، بسیار پرکارند و هر روز براي تشيّع، برای ولایت و برای عزاداري به شبهه‌پراکني می‌پردازند. در نتیجه هر چه مراسمات عزاداری بیشتر و حضور مردم و جوانان پررنگ تر باشد خود به خود توطئه های آن ها خنثی و همچنین در تقویت اعتقادات مردم بسیار موثر خواهد بود.
تاریخچه مجالس عزاداری حسینی
از خلقت آدم تا زمان وقوع حادثه کربلا، جریان شهادت سرور و سالار شهیدان به طرق مختلف مطرح گردیده است. برای آن امام همام، انبیا و امامان گریسته و یا متألم شده اند و از ضجّه فرشتگان و بُکای آنان در کتب مشهور سخن به میان آمده است.
صحابه بزرگوار پس از آگاهی از حوادثی که در آینده اتفاق خواهد افتاد، برای امام حسین(علیه السلام) گریه کرده اند، با اینکه آن امام هنوز به دنیا نیامده بود.
بعد از وقوع حادثه کربلا، اولین کسانی که این مصیبت عظمی را با چشمانی اشکبار گزارش می کردند، حضرت امام سجاد(علیه السلام) و زینب کبرا و سایر بازماندگان بودند.
آنان در کنار اجساد، بازار، کنار دروازه ها، مجالس عمومی، در سجده و در جمع نمازگزاران و گاهی در حضور حاکمان ستمگر به بیان مصائب مبادرت می ورزیدند. امام سجاد(علیه السلام) 25 سال سوگوار عاشورا بود تا آن را زنده نگه دارد. امام محمد باقر(علیه السلام) در واقعه عاشورا حضور داشت و ذکر مصیبت عاشورا و عزاداری در صحرای عرفات را توصیه می کرد. ائمه بعدی و سپس پیروان صادق آنان نیز بر این امر تأکید داشتند.
در ایجا به روایاتی در این زمینه اشاره می کنیم:
از حضرت امام رضا ـ علیه السلام ـ چنین آمده است:
«کانَ ابی اِذا دَخَلَ شهرُ المُحرّم لایُری ضاحِکاً وکانَتِ الکِآبةُ تغلبُ علیه حتّی یَمْضیَ مِنْهُ عشرةُ ایّامٍ، فإذا کانَ الیَومُ العاشرُ کانَ ذلکَ الیومُ یَوْمَ مُصیبَتِهِ وبکائِهِ...»[12]
«چون ماه محرّم وارد می شد، حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ دیگر خندان دیده نمی شد و غم و افسردگی بر آن حضرت غلبه می یافت، تا آن که ده روز از محرّم می گذشت. روز دهم (عاشورا) که می شد، آن روز، روز مصیبت و اندوه و گریه وی بود.»
قالَ رسولُ اللّه صلّى اللّه عليه و آله :يا فاطِمَةُ! كُلُّ عَيْنٍ باكِيَهٌ يَوْمَ الْقيامَةِ اِلاّ عَيْنٌ بَكَتْ عَلى مُصابِ الْحُسَينِ فَاِنِّها ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ بِنَعيمِ الْجَنّةِ.
فاطمه جان !روز قيامت هر چشمى گريان است ؛ مگر چشمى كه در مصيبت و عزاى حسين گريسته باشد، كه آن چشم در قيامت خندان است و به نعمتهاى بهشتى مژده داده مى شود.[13]
عَنِ الصّادق عليه السّلام : نيحَ عَلَى الْحُسَينِ بْنِ عَلي سَنَةً فى كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ وَ ثلاثَ سِنينَ مِنَ الْيَوْمِ الَّذى اُصيبَ فيهِ.[14]
يك سال تمام ، هر شب و روز بر حسين بن على عليه السّلام نوحه خوانى شد و سه سال ، در روز شهادتش سوگوارى برپا گشت .
اهمیت عاشورا به اندازه ای است که نه تنها شیعیان بلکه بسیاری از اهل سنّت نیز عزاداری می کنند و حتی پیروان ادیان و مذاهب الهی نیز برای سوگواری آن حضرت احترام قائل اند و برای تشکیل مجالس مبادرت می ورزند.
آسیب شناسی عزاداری
با توجه به اینکه عزاداری بر اهل بیت، از مهم ترین و شاخص ترین شعائر دین می باشد، دچار آفت ها و آسیب هایی می شود که اگر این ها شناسایی و با آن ها مبارزه نشود؛ علاوه بر این که عزاداری از هدف اصلی خود خارج می شود، دیگر آن تاثیر گذاری و فلسفه ای که برای آن بیان شده نیز از دست خواهد رفت. ما در این جا به ذکر چند مورد از این آفات اشاره می کنیم:
ضرورت هشیاری نسبت به تحریفات عزاداری
تحريف در لغت به معناى تغيير و تبديل است.[15]
و در قرآن به معناى تغيير كلمه از معنايى به معناى ديگر به كار رفته است. و آيه: " يَسْمَعُونَ كَلامَ اللهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ " ،[16] ناظر به همين مطلب است.
مهم ترین آسیبی که یک عزاداری با آن دست و پنجه نرم می کند رسوخ تحریفات در آن است. امروزه گروه ها و فرقه های ضاله و حکومت های استکبار در صدد ضربه زدن به دین اسلام و مذهب اهل بیت می باشند. از جمله کارهایی که می توان نام برد: به سخره گرفتن مظاهر دینی از جمله عزاداری و گریستن بر مصائب اهل بیت علیهم السلام می باشد.
تحریف انواعی دارد: تحریف لفظی، تحریف معنوی، تحریف لحنی. در بحث مورد نظر همه موارد تحریف از آسیب هایی است که باید بدان توجه داشت و از آن احتراز کرد.
تحریف، خاصیت اصلی و ماهیت عزاداری را از بین می برد، به جای هدایت ضلالت می آورد و چه بسا در خیلی موارد به جای تشویق به طاعت، معصیت و گناه را در پی دارد. تحریف ضربتی غیر مستقیم می زند که از ضربت مستقیم چه بسا کاری تر و نافذ تر است.
وظایف ما در قبال تحریفات عزاداری
- نیاز سنجی و تبیین هدف درست برای گردانندگان هیات های عزاداری
- سوق دادن هیات ها مذهبی و عزاداری به سمت وظایف اساسی آن ها
- برنامه ریزی هوشمندانه و متناسب برای عزاداری ها
- استفاده از خطبا و مداحان آگاه و فهیم در عزاداری ها
- تلاش در جهت سلسله وار بودن مباحث سخنرانان
- دعوت نکردن از مرثیه سرایان با مطالب نادرست
- از بین بردن میل به ازدحام جمعیت در عزاداری
- عدم اسطوره سازی بی جا از اهل بیت علیهم السلام
غافل نشدن عزاداری از نماز اول وقت
خود امام حسین علیه السلام در روز عاشورا علنی نماز خود را بیرون از خیمه و در وسط معرکه جنگ آن هم در اول وقت خود به جا آورد. اصلا اقامه عزاداری یعنی همین نماز اول وقت. چرا وقتی امام حسین علیه السلام در ظهر عاشورا در نماز است، ما به عزاداری بپردازیم. اصلا فلسفه عزاداری برای زنده نگه داشتن راه و نهضت اوست. راه و نهضت او به اقامه و برپایی نماز در اول وقت است.
بی وقت عزاداری نکردن
از آفت هایی که گریبانگیر عزاداری ها شده است عزاداری ها در وقت هایی است که اصولا مردم به استراحت می پردازند، که باید از عزاداری بی وقت جلوگیری کرد تا باعث دلزدگی عوام نشود.
مزاحم نبودن آلات عزاداری و بلندگوهای مجالس
متاسفانه در مراسمات عزاداری از آلاتی چون طبل و دهل و سنج و .. استفاده می کنند که صداهای بسیار مهیبی هم دارد. در موارد بسیاری مشاهده شده که این صداها به زنان باردار و کودکان و سالمندان آسیب های جدی را رسانده است. آیا واقعا اگر این آلات نباشد یا از آلاتی استفاده شود که صداهای متناسب تری داشته باشد از ثواب عزاداری ما کاسته می شود؟
چشم و هم چشمی نکردن
گاهی رقابت هایی را در بین عزاداری ها می بینیم که واقعا تعجب آور است. از تعدا دیگ های نذری و تعداد گوسفندان قربانی شده گرفته تا تعداد جمعیتی که می آید، برای هیات های دیگر مهم است و با آن با یکدیگر به رقابت می پردازند. این ها بشدت به عزاداری اصیل اهل بیت علیهم السلام، ضربه می زند و مسؤولین هیات ها و مردم عزادار باید مراقب باشند در چنین دامی گرفتار نشوند.
اجتناب از تعصبات قومی و قبیله ای
اینکه هر قومی و قبیله ای برای خود هیاتی بزند و برای عزاداری رسم و رسوماتی را از خود در بیاورد تا متمایز از قوم و قبیله دیگر باشد، از آفت هایی است که باید از آن احتراز کرد. چه بسا خیلی از این ها تعصبات جاهلانه ای است که شیطان به آن رنگ و لعاب می دهد.
طولانی نشدن عزاداری ها
در نماز جماعت که از عزاداری هم مهم تر است می گویند که مراعات ضعیف تر ها را بکنید. اما در عزاداری ها و مجلس وعظ می بینیم که منبر ها و مداحی ها بسیار طولانی می شود و در بسیاری از موارد، به آخر شب کشیده می شود. وقتی در احکامی واجب، دستوراتی این چنین سهل گیرانه در دین آمده است؛ چه ضرورتی دارد، در اعمال مستحبی اینگونه سخت گیرانه عمل کنیم. چه بسا در طولانی کردن این مراسمات تا ساعات پایانی شب منجر به فوت واجبی از دین، که همان نماز صبح است؛ می شود.
انتخاب نام های شایسته برای هیات ها
انتخاب نام های متناسب با هیات و در شان اهل بیت از مهم ترین کارهاست. بسیاری از نام ها علاوه بر نامتناسب بودن به نوعی شان و حرمت ائمه را هم تحت الشعاع خود قرار می دهد. تا نام هایی چون خادمان حسین علیه السلام است؛ چرا نام دیوانگان حسین علیه السلام را انتخاب کنیم.
پرهیز از بستن راه و جاده ها
با توجه به وجود این همه تکایا و حسینیه ها و حتی مساجد، خیلی لزومی نیست که مجالس را به خیابان و کوچه ها کشاند. خصوصا امروزه با وجود وسائل نقلیه زیاد و ترافیکی که هست بستن راه و جاده ها، منجر به اختلال در زندگی و عبور و مرور مردم می شود و چه بسا در آن حقوقی از مردم تلف می شود ؛که باعث ضمان بر گردن انسان می شود.
پرهیز از امور غیر بهداشتی
امروزه با توجه به پیشرفتی که در حوزه ها شهرها شده است، نظافت در شهرها هم برای خود، پیشرفت متناسبی کرده است در نتیجه همیشه شهرها عموما تمیز هستند. متاسفانه با شروع ماه عزاداری و دادن نذری که چند روزی هم بیشتر نیست، تمام خیابان ها و کوچه ها از ظروف باقیمانده نذری پر می شود و جلوه شهر را بسیار زشت و زننده می کند. اسلام و اهل بیتی، که خود تاکید فراوانی بر نظافت و امور بهداشتی داشتند نباید، در مراسم عزاداریی که به نام آن ها انجام می شود شاهد، چنین صحنه های باشیم.
مداحی نکردن به سبک آهنگ های لهو و لعب
در مواردی مداحان، برای دلنشین تر شدن مداحی خودشان، از افرادی که در مجالس لعو و لعب، برای عشق های فاسد زمینی، می خوانند؛ تقلید می کنند که ریختن عشق خالص و ناب، به امام حسین علیه السلام در این مداحی، با چنین لحنی، به دور از شأن اهل بیت می باشد. همچنین در برخی موارد اشعاری که مربوط به مجالس شادی است در عزا خوانده می شود. همه این ها مضر به عزاداری است.
آیت الله مکارم شیرازی در سخنرانی فرمودند: روایت داریم که در آخر الزمان، گروهی می آیند و قرآن را با آهنگ های لهو و فساد می خوانند، عذاب شدیدی برای این جمعیت در روایت وارد شده است، یعنی عذابش از آهنگ هایی که در شعرهای غیر مذهبی استفاده شده بدتر است، چون از آن در مذهب استفاده کرده است.[17]
دعوت نکردن مردم برای برهنه شدن جهت سینه زنی
در مجالس عزاداری نباید برای سینه زنی و شور و هیجان بیشتر، عزاداران را دعوت به برهنه شدن کرد. نظر بعضی مراجع عظام این است که اگر زنان باشند و ببینند این گناه است. فارق از گناه بودن آن، در آیات و روایات نه بدان سفارشی شده است و نه اثری بر آن بار می شود. امروزه هم با وجود فضاهای مجازی و ارسال تصاویر آن به کل دنیا اصلا به مصلحت نیست، چرا که تصویر خوبی از شیعه، بر اذهان برجای نمی گذارد.
عدم تشویق مردم برای آسیب رساندن به بدن
انسان باید در میدان جهاد و شهادت، خود را برای هر جانفشانی آماده کند. در مجالس عزاداری اصلا شایسته یک مسلمان نیست که صرف عزاداری، به بدن خود آسیب برساند. مداحان عزیز هم باید این نکته را توجه داشته باشند، که از هر گونه تشویق و تحریک عزاداران هم برای آسیب رسانی بپرهیزند.
پرهیز از روضه های سخت در مجالس عادی
بعضی از روضه ها واقعا دردناک است و شاید امام زمان عج راضی نباشد، به این شدت و با این مکشوفیت خوانده شود. مداح هنرمند، آن است که در عین این که از کنار مصیبت رد می شود، مردم را بگریاند. این هنر نیست که در هر مجلس عزاداری، سخت ترین روضه ها را بخواند و مردم را بگریاند.
اجتناب از قمه زنی
در قدیم الایام در بین طبقه عوام الناس مرسوم بود که، در روزهای عزاداری بر بدن خودشان قفل یا قمه می زدند. بعدها علما و بزرگان با این عمل، به مقابله برخاستند و سرانجام، از آن شدت و حدت، کاسته شد و تقریبا در ایران تا مرز نابودی رفت.
اما متاسفانه چند سالی است، برخی دست هایی هستند که دوباره این عمل را به ورطه احیا بکشانند. قمه زدن از کارهای خلاف است و باید در مقابل این کار بسیار غلط، ایستاد. امروزه استکبار جهانی و وهابیت برای ضربه زدن به شیعه از همین صحنه ها استفاده می کند و شیعیان را موجوداتی خشن و وحشی به دنیا معرفی می کنند. در جایی کهريال کاری باعث اسلام هراسی شود و اصل دین، مورد اتهام قرار گیرد؛ قطعا آن کار حرام و خلاف شرع خواهد بود. این چه عزاداری است که بر علیه اسلام و شیعیان از آن استفاده می شود؟ قطعا خود امام حسین علیه السلام، هم به این گونه کارها، در عزاداری، راضی نیست.
اعتدال در نذرها
یکی دیگر از آفاتی که مجالس عزا بعضا گرفتار آن می شوند عدم اعتدال در نذری دادن است. در بسیاری موارد نذری ها بیش از حد فراوان پخت می شود که هزینه های گزافی را در بردارد و به تبع غذاها اسراف شده و یا دور ریخته می شود که این با سیره اهل بیت علیهم السلام سازگاری ندارد. با وجود مشکلات اقتصادی مردم و نیز مستحقینی که نیاز دارند باید برای عزای امام حسین علیه السلام به اندازه و با برنامه هزینه شود تا علاوه بر اینکه شان مجلس امام حسین حفظ شود دچار اسراف و تبذیر هم نشویم. خصوصا که امروزه طبقه مرفه بی درد خیلی ما را متهم می کنند که این پول ها صرف فقرا بشود در حالی که نمی دانند همین نذری ها هم برای فقرا داده می شود. در عین حال باید هزینه ها طوری باشد که از مواضع تهمت تا حد امکان دوری جسته باشیم.
وظایف خطباء و وعاظ در جلوگیری از این آسیب ها
هر کسی در هرجایگاهی به نوبه خود باید تلاش کند تا هرچقدر که می تواند از ورود این آسیب ها به عزاداری جلوگیری کند که در این بین نقش وعاظ و خطبا از همه چشمگیر تر است. در اینجا به پاره ای از وظایف آن ها اشاره می کنیم:
- شناسایی تحریف ها و بدعت ها
- متقن بودن مطالب سخنرانی
- بی مطالعه منبر نرفتن
- خالی نبودن منبرها از معارف اهل بیت
- مستدل و منطقی بودن منبرها و جلسات موعظه
- دقت در محتوای روضه ها
- خواندن روضه های از مقاتل معتبر و حتی الامکان از رو خواندن
- افزایش دادن ایمان و معرفت دینی مردم
- جواب دادن به شبهات نه افزایش شبهات
وظایف مداحان و شعراء
در درجه بعد از وعاظ و خطبا این مداحان و شعرا هستند که نقش مهم تری را در جلوگیری از این آسیب ها دارند و در صورتی که این مداحان به این نکته توجه نداشته باشند ضربه بزرگی را بر پیکره عزاداری وارد می کنند که شاید جبران ناپذیر باشد. در اینجا نیز به پاره ای از وظایف آن ها اشاره ای گذرا می کنیم:
- خالی نبودن مداحی از معارف و دستورات اهل بیت علیهم السلام
- انتخاب شعر آموزنده و با توجه به نیاز جامعه
- استفاده از اشعار عالی و محکم و گویا
- بیان فلسفه قیام عاشورا و فلسفه عزاداری ها
- استفاده از شعر و شعارهای حسینی
- استفاده نکردن از شعرهای کم مایه و زشت و دور از شان ائمه علیهم السلام
- اجتناب از اباطیل و مطالب خلاف واقع
- غلو نکردن و اسطوره بیهوده نساختن
- مخاطب شناسي توسط وعاظ و مداحان
- دروغ نگفتن
- پرمغز و محتوا بودن مطالب
- داشتن صدای خوب و متناسب
- آموزش دیدن مداحان و شاعران
- رعایت وقت نماز
- تخلق به اخلاق نیکو
- احترام به پیشکسوتان
- خسته نکردن عزاداران
شاعر چه خوب سروده است:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید. سخن پیرامون عزاداری و آسیب شناسی آن بسیار فراوان است که در این مقال نمی گنجد. در این زمینه می توان فراوان قلم زد. ما برای اینکه اندکی از این دریای بی پایان بهره ای برده باشیم به همین مقدار بسنده می کنیم انشالله که مورد رضای حضرتش واقع شده باشد.
نتیجه گیری
آن چه امروز در حال رشد و پیشرفت و رونق است، طلیعه ای از باروری فرهنگ شیعه از طریق سنت عزاداری است و باید بپذیریم که تا رسیدن به تعالیم درخشان تشیع و معارف ناب اسلام در این زمینه راهی دراز را در پیش داریم. از این رو باید در این زمینه تلاش بسیاری صورت بگیرد و این فرهنگ عزاداری هر چه بهتر و منظم تر انجام شود تا چهره درست از اسلام و شیعیان در جهان منعکس شود.
از عمده مواردی که موثر در این امر مهم است جلوگیری از آسیب های تاثیر گذاری چون قمه زنی در عزاداری است که الان امروزه از مهم ترین ابزاری است که دشمن نهایت استفاده را برای ضربه زدن به اسلام استفاده می کند. در این راستا هر قشری و هر کسی در هرجایگاهی وظیفه ای دارد که اگر درست به این وظایف عمل نشود چه بسا ضربات جبران ناپذیری را به بار خواهد آورد.
منابع
- قرآن کریم
- ابن منظور، لسان العرب
- محمد الزبیدی، تاج العروس، المکتبه الحیاه، بیروت،
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، انتشارات صدرا
- سید شرف الدین، فلسفه شهادت و عزاداری حسین بن علی علیه السلام، مترجم علی صحت، انتشارات مرتضوی،
- جوادی آملی، حماسه و عرفان، نشر اسراء
- امام خمینی (ره)صحیفه نور
- علامه مجلسی، بحار الانوار
- شیخ صدوق، امالی، قم موسسه البعثه، الطبعه الاولی
- الخليل بن فراهیدی، كتاب العين
[1] ابن منظور، لسان العرب، ماده عزا
[2]محمد الزبیدی، تاج العروس، المکتبه الحیاه، بیروت، ج 10 ص241
[3] فرازهایی از بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 12مرداد1373
[4] سوره بروج آیات 4-8
[5] سوره آل عمران آیه 146
[6] الأمالی (للصدوق) ؛ ج 1 , ص 73
[7] مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج 1، ص217
[8] سید شرف الدین، فلسفه شهادت و عزاداری حسین بن علی علیه السلام، مترجم علی صحت، انتشارات مرتضوی، خرداد1351،ص110
[9] جوادی آملی، حماسه و عرفان، نشر اسراء، ص 310
[10] صحیفه امام، ج10، ص 315
[11] تفسير القمي، ج 2، ص 292؛ بحار الانوار، ج 45، ص 257
[12] امالي شیخ صدوق ص١١١
[13] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 293
[14] بحارالانوار، ج 79، ص 102
[15] تاج العروس، زبيدى، ج6، ص69.
[16] كتاب العين، الخليل، ج3، ص211; لسان العرب، ابن منظور، ج9، ص43
[17] سخنرانی آیت الله مکارم در جمع مداحان تاریخ 16/11/1383
