قواعد التفسیر
قواعد و ابزار های کشف مقاصد سوره ها
مبحث ششم: مکى يا مدنى بودن سوره
يکى از مباحث سودمند و علوم قرآنى، شناسایى سورههاى مکى از مدنى است. مکى يا مدنى بودن سوره ها نه تنها در فهم تاريخ و مکان نزول سوره تأثير دارد بلکه در استنباط فقهى و استدلالات کلامى نيز مؤثر است و فصل الخطاب برخى مباحث جنجالى در حوزه علوم قرآنى به شمار مى رود.
يکى از فوايد مهم اين علم که از آن غفلت شده، تأثير مکى يا مدنى بودن سوره در کشف غرض آن است. معيار مکى يا مدنى بودن سوره‌ها بنابر نظر مشهور مفسران به نزول آن قبل از هجرت يا بعد از هجرت بازمى گردد.
دانشمندان ويژگي هاى فراوانى از حيث شکلى و محتوايى براى سوره هاى مکى و مدنى بازگو کرده اند تا با توجه به آنها مکى يا مدنى بودن يک سوره معلوم گردد. مثلا گفته اند:
«هر سورهاى که در آن «يا أَيُّهَا النَّاسُ» آمده باشد يا لفظ «کلا» استعمال شده باشد يا در ابتداى آن حروف مقطعه باشد جز بقره و آل عمران و نيز سوره رعد که بنابر قولى مدنى است. يا در آن قصه آدم و ابليس آمده باشد- جز سورههاى طولانى- يا سورهاى که در آن سرگذشت انبياى سلف و امّتهاى گذشته آمده باشد، مکى است و هرسورهاى که در آن از فريضه و تکاليف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد، مدنى است.»[1]
آنچه که در کشف غرض سوره مؤثر می باشد ويژگي هايى است که جهت گيرى محتوايى سوره را ترسيم مى کند و مى آموزد که سورههاى مکى معمولا درباره چه امورى سخن مى گويند و سورههاى مدنى به چه موضوعاتى را اشاره دارند.
خوشبختانه از اين جهت نيز در کتب علوم قرآنى مطالب فراوانى به چشم مى خورد که خلاصه آنها به شرح زير است:
1. سورههاى مکى درباره اصول معارف و اصل ايمان و دعوت به اسلام و پاسخگويى به شبهات مشرکان و بت پرستان سخن مىگويند، اما سورههاى مدنى از حدود، فرائض، حقوق شخصيه، قوانين مدنى و اجتماعى و احکام شرعى سخن به ميان مى آورند.
2. دعوت به پايبند بودن به اخلاق و استقامت در رأى و سلامت عقيده و ترک لجاج و عناد و نيز برخورد تند با عقايد باطل مشرکان و ناچيز شمردن انديشههاى تهى و بىاساس آنان از خصايص سورههاى مکى به شمار مى رود. درحالىکه برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به ميانه روى در عقايد و افکار و انديشه ها و نيز مبارزه با منافقان و ذکر خصائص و صفات آنها از ويژگي هاى سوره هاى مدنى است.
3. در مکه بناى دعوت بر تسامح و تساهل بود، مدارا و چشمپوشى، عفو و گذشت در سرلوحه کارها قرار داشت، ولى در مدينه اذن جهاد صادر شد و احکام آن بيان گشت. لذا هرسورهاى که در آن از جهاد اصطلاحی و احکام آن سخن ياد مى کند، مدنى است.
بنابراين با يک برداشت کلى مى توان گفت سوره هاى مکى بيشتر درباره مسائل اعتقادى و اصول دين سخن مى گويند و سورههاى مدنى اغلب به مباحث اجتماعى و حکومتى توجه دارند.
- مکى يا مدنى بودن، ابزار «تحديد» موضوع است نه «تعیین» موضوع
با مشخص شدن مکى يا مدنى يک سوره مىتوان تا حدودى به موضوع و غرض اصلى سوره راه يافت؛ بنابراين این ابزار تنها براى «تحديد» موضوع سوره مفيد است، اما براى «تعيين» و معرفى غرض و موضوع اصلى سوره کاربردى ندارد.
به عبارت ديگر وقتى مشخص شد که سوره اى مانند «انعام» مکى است و به دلايل تاريخى قبل از هجرت نازل شده است، مى توان به سرعت دريافت که بايد موضوع اصلى آن يکى از مباحث اعتقادى باشد هر چند که اين سوره مشتمل بر برخى از وظايف شرعى و محرمات دينى نيز هست.
علامه طباطبايی معتقد است که غرضى که اين سوره در مقام ايفاى آن است توحيد به معناى اعم است[2] و محمود شحاته هدف اصلى سوره را تثبيت و تأييد عقايد بنيادى سه گانه توحيد، نبوت و معاد مى داند.[3]
به همين ترتيب ساير مفسران نيز به نحوى هدف و غرض اين سوره مکى را در چارچوب مسائل اعتقادى ارزيابى کرده اند.
هنگامى که با استمداد از ويژگى مکى يا مدنى بودن سوره دامنه موضوع آن را محدود شد آنگاه با استفاده از ديگر ابزارهاى تعيين موضوع می توان به سراغ سوره رفت؛ طبيعى است در اين حالت که احتمالات موجود در زمينه غرض سوره تقريباً به نصف کاهش يافته است، کشف و تعيين غرض آن از سهولت بيشترى برخوردار خواهد بود.
[1] - البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 276.
[2] - الميزان فى تفسير القرآن، ج 7، ص 5.
[3] - اهداف و مقاصد سوره‌ها، ص 150.
