امربه معروف و نهی از منکر
لعن انبیاء بر تارکین نظارت عمومی
یکی از عناوینی که در اهمیت و ارزش امر به معروف و نهی از منکر در قرآن بیان شده است، اثرات منفی ترک این دو فریضه الهی می باشد. یکی از آن اثراتِ شوم لعن و نفرین پیامبران بر کسانی است که از قدرت امر به معروف و نهی از منکر برخوردارند، ولی آن را رها می کنند بدون اینکه تذکّری به انسان های در مسیر گناه بدهند. این صرف نظر و گذشتن از قانونِ باری تعالی، موجب خشم فرستادگان او می شود و از خدای متعال درخواست می کنند که پیروانی را که به ظاهر دم از پیروی می زنند ولی به برنامه های محموله از سوی رهبران دینی پایبند نیستند، از رحمت خدا دور باشند و در عذاب او گرفتار شوند.
اولین تاریخچه این عنوان در عصر دو پیامبر گرامی اتفاق افتاده است:
1) حضرت داوود علیه السلام؛ هنگامی که ساکنان شهر «ایله» که به «اصحاب سبت» معروفند، دچار عصیان و تجاوز از حقوق الهی شدند، مورد نفرین حضرت داوود قرار گرفتند و طبق روایت امام صادق علیه السلام بنا بر نقل «تفسیر قمی» همگی مسخ شده و به خنازیر مبدّل گشتند.
2) حضرت عیسی بن مریم علیهالسلام؛ با وجود درخواست مائده آسمانی برای امتش، ولی آنان ناسپاسی کرده و موجب لعن آن حضرت شدند و همگی به قرده مبدل شدند.[1]
قرآن کریم یکی از گناهانشان را بیان می کند: «كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ»؛[2] از كار زشتى كه مى كردند يكديگر را نهى نمى كردند. اینان مسئولیت اجتماعی را عمل نمی کردند و مردم را از منکر باز نمی داشتند؛ بلکه با سکوت و سازشکاری، افراد گناهکار را تشویق می کردند.
آنگاه می فرماید: «لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ»؛[3] و هرآينه بدكارى مى كردند. برنامة اعمال آنها بسیار زشت و ناپسند بود و نسبت به دینشان بدکاری را کردند.
در مورد استفاده از این آیه در مسألة مورد بحث، توضیح سه نکته ضروری است:
- مفسرین آیة «كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوه؛[4] را بیان از آیة «ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُون؛[5] گرفته اند؛ یعنی در آیه قبل سخن از لعن حضرت داوود و حضرت عیسی علیهم االسلام از امت گنهکارشان می باشد، آنگاه در این آیه به صورت مصداق گناه، بیان برای عصیان و تعدی می کند که نوعاً عامل مؤثر در لعن، ترک نهی از منکر بوده و با سازش با معصیتکار، موجب لعن و نفرین پیامبرشان گشتند.
- کیفیت ترک نهی از منکر چگونه بوده است؟ آیا در میان گناه بوده و با گناهکار حشر و نشر داشتند، با آنان غذا می خوردند و آنان را از اعمال بدشان نهی نمی کردند؟ یا اینکه غیر از این دو صورت خواهد بود؟ وقتی که به روایت وارده در این زمینه مراجعه می کنید، می بینید که مطلب از این حدّ عمیق تر است؛ اینان با گناهکاران مجالست نداشتند، در جمع آنها هم وارد نمی شدند و تماشاچی معصیت آنان نبودند؛ بلکه وقتی که متجرّیان بر علیه خدا از کوچه و خیابان گذر می کردند، این عده از پیروان پیامبران وقتی با آنان روبرو می شدند شوخی و مزاح می کردند و قرآن کریم به خاطر همین مقدار از معاشرت می فرماید که اینها مورد لعن حضرت داوود و حضرت عیسی علیهم االسلام واقع شدند.
اما روایت: «عَن ابو عبدالله علیه السلام فِي قَوْلِهِ «كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ» قَالَ أَمَا إِنَّهُمْ لَمْ يَكُونُوا يَدْخُلُونَ مَدَاخِلَهُمْ وَ لَا يَجْلِسُونَ مَجَالِسَهُمْ وَ لَكِنْ كَانُوا إِذَا لَقُوهُمْ ضَحِكُوا فِي وُجُوهِهِمْ وَ أَنِسُوا بِهِم».[6]
نظیر این روایت از رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز نقل شده است:
«وَ لَقَدْ أَوْحَى اللَّهُ فِيمَا مَضَى قَبْلَكُمْ إِلَى جَبْرَئِيلَ، وَ أَمَرَهُ أَنْ يَخْسِفَ بِبَلَدٍ يَشْتَمِلُ عَلَى الْكُفَّارِ وَ الْفُجَّارِ- فَقَالَ جَبْرَئِيلُ: يَا رَبِّ أَخْسِفُ بِهِمْ إِلَّا بِفُلَانٍ الزَّاهِدِ لِيَعْرِفَ مَا ذَا يَأْمُرُ اللَّهُ بِهِ. فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: بَلِ اخْسِفْ بِفُلَانٍ قَبْلَهُمْ.
فَسَأَلَ رَبَّهُ، فَقَالَ: يَا رَبِّ- عَرِّفْنِي لِمَ ذَلِكَ وَ هُوَ زَاهِدٌ عَابِدٌ قَالَ: مَكَّنْتُ لَهُ وَ أَقْدَرْتُهُ، فَهُوَ لَا يَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ، وَ لَا يَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ، وَ كَانَ يَتَوَفَّرُ عَلَى حُبِّهِمْ فِي غَضَبِي لَهُمْ.
فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ كَيْفَ بِنَا وَ نَحْنُ لَا نَقْدِرُ عَلَى إِنْكَارِ مَا نُشَاهِدُهُ مِنْ مُنْكَرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ، أَوْ لَيَعُمَّنَّكُمْ عِقَابُ اللَّهِ- ثُمَّ قَالَ: مَنْ رَأَى مِنْكُمْ مُنْكَراً فَلْيُنْكِرْهُ بِيَدِهِ إِنِ اسْتَطَاعَ، فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ، فَحَسْبُهُ أَنْ يَعْلَمَ اللَّهُ مِنْ قَلْبِهِ أَنَّهُ لِذَلِكَ كَارِه».[7]
- خداوند در پایان آیه با تعجب از اعمال زشت آنان سخن می گوید: «لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ».[8] براستی تعجب کردن از عده ای که خود را در خط اسلام می خوانند، ولی از حقیقت اسلام دورند و یا عده ای که خود را در مسیر اهلبیت علیهم السلام می دانند، ولی زندگی و خواسته هایشان با خواسته های ایشان مطابقت ندارد، سزاوار است؛ لذا در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: «سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْمٍ مِنَ الشِّيعَةِ يَدْخُلُونَ فِي أَعْمَالِ السُّلْطَانِ وَ يَعْمَلُونَ لَهُمْ- وَ يُحِبُّونَهُمْ وَ يُوَالُونَهُمْ، قَالَ لَيْسَ هُمْ مِنَ الشِّيعَةِ وَ لَكِنَّهُمْ مِنْ أُولَئِكَ- ثُمَّ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع هَذِهِ الْآيَةَ «لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى لِسانِ داوُدَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ» إِلَى آخر الآیه».
[1] . سوره مائده، آیه60؛ «قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازيرَ وَ عَبَدَ الطَّاغُوتَ أُولئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ عَنْ سَواءِ السَّبيلِ»؛ بگو: آيا شما را از كسانى كه در نزد خدا كيفرى بدتر از اين دارند خبر بدهم: كسانى كه خدايشان لعنت كرده و بر آنها خشم گرفته و بعضى را بوزينه و خوك گردانيده است و خود بت پرستيده اند؟ اينان را بدترين جايگاه است و از راه راست گم گشته ترند.
[2] . سوره مائده، آیه79.
[3] . همان.
[4] . همان.
[5] . سوره بقره، آیه61.
[6] . بحار، ج97، ص85، ح 56.
[7] . بحار، ج100، ص85، ح57.
[8] . سوره مائده، آیه79.
