مباهله و مستشرقان
مباهله روی دادی مهم بود برای همه لذا از توجه محققان دور نمانده است ؛ علاوه بر محققان مسلمان از تحقیق محققان وپژوهشگران غیر مسلمان ومستشرقان نیز دور نبوده است که به چند مورد اشاره می شود :
1. لوئی ماسینیون
ماسینیون مستشرق مشهور فرانسوی، رساله ای در باره مباهله، به نام «مباهله در مدینه» به نگارش درآورده است که آقای محمودرضا افتخار زاده آن را ترجمه کرده و با مقدمه ای محققانه چاپ نموده است.
ماسینیون در این نوشته ضمن نحوه برگزاری مباهله به اعتقاد فرقه های اسلامی، به مباهله پرداخته است و در باره مشروعیت و اصالت مباهله نزد شیعیان چنین می¬نویسد: «از آنجا که شیعه دارای اندیشه و فلسفه سیاسی و نظام حکومتی است، لذا استناد به مباهله به عنوان تنها وسیله ممکن در مبارزه و احتجاج با سنیان در امر امامت و خلافت، بشمار می¬رود»؛ البته این ادعای ماسینیون هرگز صحیح نمی¬باشد و به دور از واقعیت است.
وی در باره وقوع مباهله میان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با مسیحیان نجران می¬نویسد: «این واقعیت بدیهی است که محمد در سال دهم هجری با هیئتی از مسیحیان نجران یک پیمان سیاسی(= صلح¬نامه) امضا کرد و مصالحه نمود»؛ وی ادامه می دهد:
«این قرارداد، نخستین نمونه از امتیازاتی است که طوائف مسیحیِ قلمرو دولت اسلامی را بسیار مسرور ساخت؛ قراردادی که به عنوان سنت رسول خدا(ص)، سیزده قرن تمام، اعتبار شرعی خود را حفظ کرده است؛ بر طبق این قرارداد، مسیحیان فقط باید چیزی شبیه جزیه بپردازند.
چنین پیداست که نویسندگان مسیحی کوشیده¬اند تا متن اصلی این قرارداد تاریخی را که در کتب فتوح اسلامی نقل شده، دستکاری کنند و خواسته¬های خود را بر آن بیفزایند؛ من این واقعیت را در مقاله¬ای که در نشریه «زندگی و اندیشه» چاپ شد، روشن ساخته¬ام که چگونه این دستکاری و تحریف در متن اصلی قرارداد تاریخی مذکور، در سال 265 هجری آشکار و افشا شد».
البته مترجم کتاب، آقای افتخار زاده می¬نویسد: « پرفسور لوئی ماسینیون فرانسوی که پرتوئی کم رنگ از آفتاب مباهله را دریافته، با نگاهی آکادمیک آن را به تصویر کشیده است».
2.هانری کربن
هانری کربن فیلسوف فرانسوی در کتاب «ارض ملکوت و کالبد انسان در روز رستاخیز از ایران مزدایی تا ایران شیعی» جملاتی در باره حضرت فاطمه علیها السلام آورده است؛ همانند:
« فاطمه سوفیای حکمت الهی و علم تکوین شیعیان است».
«این مهین فرشته مونث زمینی برتر از فلک که مقام و امتیاز سوفیای الهی را حاصل کرده، همان است که به ما تکلیف کرده¬اند، او را عالم لاهوت مشاهده کنیم، یعنی حقیقت ابدی و ازلی فاطمه زهراء(ع)، دختر پیغمبر(ص)، بدان سان که در حکمت شیعه موردتأمل واقع گشته، و با دقت و صحت بیشتری در مکتب شیخیه در آن تفکر کرده¬اند».
« مفهوم امامت در آن تا بیشتر(با والاترین) عمق بررسی شده است؛ ائمه اثنی عشر(ع) که وظیفه ارشادی معنوی و ولایت راپس از رسالت پیغمبر، حضرت محمد(ص)، عهده دار شده¬اند، شخص پیغمبر(ص) و دخترش فاطمه(ع) که سر سلسله و اصل دودمان ائمه بوده¬اند، این هیئت چهارده معصوم، نه تنها از نظر ظهور عارضی، موقت شخص آنان در این دنیا، بلکه از جهت واقعیت وجودهای ازلی و ابدی و پیش از این عالم، نیز مورد تأمل واقع شده¬اند؛ ذوات آنان، اساساً در زمره تجلیات الهی است».
«بنابراین، دوازده امام(ع) در ذات ربانی خود، با پیغمبر(ص) و فاطمه زهراء هیئت «چهارده معصوم»(ع) را تشکیل می¬دهند؛ وقتی جوهر وشخص ازلی آنان اندیشیده شود، دیده می شود که آنان نوع هستی و مقامی، نظیر عیون در هیئت حکمت والنتینی ( شیمیدان و کیمیاگر معروف) برعهده دارند؛ از نظر آنچه مورد توجه ماست، یعنی مبحث ارض ملکوت، موقع و مقام و نقش حضرت فاطمه(ع) در این هیئت مفهومی برتر و مقدم دارد».
«... به همین سبب است که به فاطمه نامی منسوب به خورشید داده اند: فاطمه الزهراء(ع)، فاطمه تابناک، فروزان، کلیه عوالم با این نور فاطمه(ع) تشکیل شده است؛ با آن فروزندگی هر آفتاب، هرعالم قابل تصور را روشن می کند».
مآخذ غربی در باب «قدوسیت شخص فاطمه(ع)» بیش و کم موجود نیست؛ فقط لوئی ماسینیون بدان توجه خاص کرده؛ ر. ک . به ویژه دو بررسی او: مباهله مدینه و پرستش فاطمه و مفهوم نیاز و پارسائی اسلامی فاطمه.
3. ویلفرد مادلونگ
ویلفرد مادلونگ مستشرق آلمانی در کتاب « جانشینی حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله» به تناسب موضوع کتابش، یادی از جریان مباهله و حضرت فاطمه علیها السلام کرده است؛ همانند:
- مادلونگ به نقل از نلدکه و شوالی چنین آورده است: آیه مباهله نیز نازل شده است که از نظر ابهاماتی که پیرامون شرایط نزول آن وجود دارد، ارزشیابی اهمیت مذهبی آن دشوار است؛ به محمد صلّی اللّه علیه و آله خطاب می‌شود: «از آن پس که به آگاهی رسیده‌ای، هر کس که درباره او (عیسی) با تو مجادله کند، بگو: بیایید تا حاضر آوریم، ما فرزندان خود را و شما فرزندان خود را، ما زنان خود را و شما زنان خود را، ما خود و شما خود؛ آن‌گاه دعا و تضرع کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان بفرستیم» (آل عمران/ 61)؛ مفسّران متفقاً بر این عقیده‌اند که این آیه در سال 10 هجری هنگام دیدار با هیأتی از نصرانیان نجران که نظریه اسلام در مورد مسیح را نمی‌پذیرفتند، نازل شد؛ محقّقان معاصر از دیدگاهی انتقادی خاطرنشان کرده‌اند که مفسّران علاقه خاصی داشته‌اند، بسیاری از آیات قرآنی درباره مسیحیان را به این دیدار ارتباط دهند.
وی در ادامه جریان مباهله می¬نویسد:
- اهل سنّت که طبری از آنان روایت کرده است، افراد خاندان محمد صلّی اللّه علیه و آله را که قرار بود در مباهله شرکت کنند مشخّص نکرده‌اند؛ دیگر راویان اهل سنّت از فاطمه، حسن و حسین نام می‌برند و بعضی موافق با احادیث شیعه، حاضران در این موضع را اهل کسا از جمله علی علیه السّلام می‌دانند؛ شرایط هر چه بوده است، راه دیگری برای شناسایی «ابناءنا» جز دو سبط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وجود ندارد که در این صورت حضور علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام منطقی به نظر می‌رسد؛ جمله «نساءنا» به جای «ازواجنا» مانعی برای حضور فاطمه علیها السّلام نیست.
شاید شرکت خاندان در مراسم مباهله رسمی سنّتی بوده است؛ در این صورت طرح خود این پیشنهاد از جانب پیامبر در شرایطی که به لحاظ دینی اهمیّت زیادی داشت و تأیید و تصویب آن از طریق قرآن دلیلی بر علوّ مقام دینی خاندانش بود.
بنابراین، قرآن مقام خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را همچون جایگاه خاندانهای پیامبران سلف، برتر از مقام هر مؤمن دیگری قرار داده و آنان را از هر پلیدی پاک گردانیده است؛ البتّه کافرانی از این خاندان که با پیام او مخالفت می‌کردند، همانند کافران خاندانهای پیامبران سلف از لطف خدا محروم بودند؛ ابو لهب، عموی محمد صلّی اللّه علیه و آله، و همسرش حتی با نزول سوره‌ای در قرآن در ذم آنان، انگشت‌نمای خاص و عام شدند؛ اما وجود چنین استثناهایی تأثیری بر لطف الهی درباره اهل بیت نداشت.
تا آنجا که قرآن افکار محمد صلّی اللّه علیه و آله را بیان می‌کند، روشن است که او در نظر نداشت أبو بکر جانشین طبیعی او باشد و نه به انجام این کار رضایت داشت؛ البتّه قرآن به وضوح نظر محمد صلّی اللّه علیه و آله را در مورد زنان و مردان پیرامون خود و نگرش او را نسبت به آنان به طور کامل بیان نمی‌کند؛ در هر صورت او جانشینی خود را جز در نور هدایت قرآن، که درباره جانشینان پیامبران سلف بیان شده بود، نمی‌دید؛ همان‌گونه که در ابلاغ رسالتش، با وجود مخالفت مردم، موفق شد و پیروزی نهایی‌اش در سایه لطف الهی و در پرتو آگاهی او از سرگذشت پیامبران سلف که قرآن برایش روایت کرده بود، تحقّق یافت؛ پیامبران پیشین کمال لطف الهی را در این می‌دانستند که جانشینان آنان فرزندان یا خویشاوندان نسبی‌شان باشند و از خدا نیز چنین خواسته بودند.
مادلونگ در جریان بیعت اجباری از امیرمومنان علی علیه السلام و همراهانش یادی از حضرت فاطمه علیها السلام کرده:
... عمر تهدید کرد که همه از خانه [فاطمه علیها السلام] بیرون آیند و با ابو بکر بیعت کنند در غیر این صورت خانه را [با اهلش] « و الله لاحرقن علیکم »، به آتش خواهد کشید؛ زبیر با شمشیر کشیده به طرف او آمد، امّا بلغزید و شمشیر از دستش بیفتاد و مردان عمر برجستند و او را بگرفتند؛ شواهدی موجود است که خانه فاطمه علیها السلام مورد تفتیش قرار گرفت.
البته مطلب قابل ذکری هم در پاورقی همین کتاب، صفحه31 آورده شده است:
در مطالعات شرق‌شناسی در زندگینامه‌های محمد صلّی اللّه علیه و آله از اهمیت آیه مباهله کمتر گفتگو شده است؛
ماسینیون در تک‌نگاری مباهله مدینه و عظمت مقام فاطمه علیها السّلام و اشموکر در مقاله «اقلیت مسیحی نجران و مسأله روابط آنان در صدر اسلام» در مطالعاتی در باب اقلیتها در اسلام، ج 27 بخش 1، ص 183- 281 و مقاله «مباهله» در دائرة المعارف اسلام، طبع دوّم به طور مشروح از این مسأله بحث کرده‌اند؛ اشموکر معتقد است که نقش مربوط به مسیحیان نجران کاملاً ساختگی است و این آیه، که او آن را نامفهوم توصیف می‌کند، با هیچ حادثه تاریخی ارتباط ندارد؛ اما اگر منظور از این آیه، فقط تجلیل از مقام دینی محمد صلّی اللّه علیه و آله در شرایطی کاملاً انتزاعی باشد، این سؤال پیش می‌آید که چرا این آیه شامل زنان و همسران او نیز می‌شود و منظور چه کسانی هستند؛ نویسندگان معاصر چیزی جز اهل بیت از آن استنباط نمی‌کنند.
4. جین دمن مک اولیف
خانم جین دَمن مک اولیف، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج تاون (آمریکا)، مقاله ای تحت عنوان «فاطمه» در دایره المعارف قرآن لیدن به چاپ رسانده است؛ فصلنامه «بینات» سال چهاردهم، شماره 4، زمستان 1386، صفحات 200 تا 207؛ مقاله¬ای با عنوان «حضرت فاطمه سلام الله علیها در دایره المعارف قرآن لیدن» از وی، با ترجمه «حسن رضایی هفتادر» ارائه کرده است که اشاره ای به جریان مباهله هم دارد؛ این مقاله در سایت ثقلین موجود است.
همچنین مجله «قرآن پژوهی خاورشناسان(قرآن و مستشرقان)»، بهار و تابستان 1387، شماره ۱۳۸۷ هجری شمسی، صفحات 65 تا 98؛ مقاله «فاطمه در قرآن» از خانم «جین دمن مک اولیف»، ترجمه «دکتر محمد جواد اسکندرلو» و بررسی و نقد «دکترمحمد علی رضائی اصفهانی» ارائه کرده که در سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران موجود است؛ در مقدمه آن چنین آمده است:
این مقاله شامل دو بخش است: نخست: ترجمه مقاله «فاطمه (Fatima) ، خانم «جین دمن مک اولیف» در دائره المعارف قرآن لیدن که شامل گزارشی کوتاه از زندگی فاطمه(س) و جایگاه ایشان؛ سپس سه آیه تطهیر (احزاب / 33)، مباهله (آل عمران / 61) و آیه مربوط به مریم(س)(آل عمران / 42) است که با ذکر روایات تفسیری مربوط نتیجه می گیرد که دو آیه نخست به فاطمه(س) و آیه سوم به جایگاه مریم(س) و فاطمه(س) و مقایسه آن دو مربوط است؛ وی در مورد آیه تطهیر روایتی از عکرمه نقل می کند که آن ، آیه تطهیر را در ارتباط با زنان پیامبر(ص) تفسیر کرده است؛ دوم: بررسی و نقد مقاله نخست کتابهای مربوط به فاطمه(س) و آیات ذکر می شود؛ سپس 135 آیه که ذیل آنها در مورد فاطمه روایت نقل شده است، بیان می گردد؛ آن گاه روایات یاد شده به چند دسته «تفسیری»، «تطبیقی»، «تأویلی» ، «باطنی»، «شأن نزولها» و «فضایل» تقسیم می شود؛ در پایان برخی از مهم ترین آن روایات از نظر مفسران و محدثان شیعه و اهل سنت مورد بررسی قرار می گیرد؛ از جمله: سوره کوثر و آیات نذر در سوره انسان.
منابع
1. نقد و بررسی شخصیت حضرت فاطمه زهرا(س) از نگاه مستشرقان با رویکرد قرآنی، محمد عسکری، پایان نامه کارشناسی ارشد، مجتمع آموزش عالی امام خمینی(جامعة المصطفی العالمیة)، بهار 1392.
2. «حضرت زهرا(س) در آثار خاور پژوهان»، مجید دهقان، دوماهنامه علمی فرهنگی و اجتماعی حوراء، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، شماره 47، سال 1394.
