مقدمه:
در پست های قبل (محبوب خدا شدن ۱و۲) مطالبی را در باره احسان و انفاق مرور کردیم از جمله: احسان و نیکوکاری در قرآن و سنت و آثار اخروی آن، وآداب احسان الف: نیّت پاک و خلوص داشتن، ب) اولویت در احسان و انفاق، ج) احسان از مال پاک و حلال، ودر ادامه فنون زندگی دنیوی، از جمله انفاق، و اسراف، پرداختیم. انشاالله در ادامه مطلب به مهارت های انسان به واسطه رفتار و عملکرد معنوی او می پردازیم. که شامل پرهیزگاری و بردباری و قناعت و صبر و کمک گرفتن از دعا و نماز، می شود.
فنون و رفتارهای معنوی:
وقتی در جمع های فامیلی یا دوستانه و یا دانشجویی قرار می گیریم، و صحبت از فقر و تورم یا اقتصاد می شود، متاسفانه غالب این جمع ها بیشتر روی حرف و صحبتشان به ضعف در مقابل فقر و گرانی یا تورم است. اکثرا با لحنی صحبت می کنند که انگار رازقی در میان نیست! طوری بحث و مجادله می کنند که دیگر فکر می کنند به آخر راه رسیده اند و هیچ راه نجاتی نیست!
مراد از رفتارهای معنوی، توانمندسازی روح، بر چیره گشتن و فائق آمدن بر فقر و مشکلات مالی است. که این مهارت های معنوی را می توان در چند شماره توضیح داد.
۱٫ پرهیزگار بودن
انسانی که انتظارات بیجا از همه اطرافیان دارد و دوست دارد همیشه همه چیز برای او فراهم کنند تا به راحتی زندگی کند، از همه طلبکار است. جای خالی تقوا در وجود او احساس می شود. تقوا«در اصطلاح قرآنی، تقوا یک حالت روحی و ملکه اخلاقی است که هرگاه این ملکه در انسان پیدا شد، قدرتی پیدا می‌کند که می‌تواند از گناه بپرهیزد، اگرچه گناه بر او عرضه شود. ولی تقوا معنویت می‌دهد. ملکه و حقیقت تقوا در روح انسان اثر می‌گذارد و او را از ارتکاب لغزش‌ها و گناه‌ها بازمی‌دارد.» (۱)
از مهارت‌های قرآنی غلبه نمودن بر فقر مالی، تقوا مداری است، چه آنکه قرآن به این خاصیت تقوا تصریح نموده است: (وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا) (طلاق/۲)«هرکس که تقوای الهی پیشه کند، خدا برای او راه بیرون رفتن از دشواری ها و مشکلات را قرار می‌دهد، یعنی برای او راه باز می‌کند برای خروج از بن بست‌ها و بیرون آمدن از مشکلات.»(۲)
در حدیثی از ابوذر غفاری نقل شده که پیامبر(ص)فرمود: «من آیه‌ای را می‌شناسم که اگر تمام انسان‌ها دست به دامن آن زنند برای حل مشکلات آنها کافی است. پس آیه (وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا)را تلاوت فرمود و بارها تکرار کرد.»(۳)
۲٫پایداری در برابر سختی ها
اگر قرار بود هر جوانی از روز اول همه امکانات رفاهی زندگی اش فراهم بود و هیچ کمی و کسری در زندگی نداشته باشد، که دیگر زندگی معنایی نداشت، دیگر تلاش و پویایی جامعه در کار نبود، حالت کسالت و تنبلی همه جا را را می گرفت، انسان باید چند روزی را در دنیا سختی بکشد و اهل بردباری باشد، تا به نتایج ارزشمند و دیدن ثمره زحمات خود برسد.
در صبر فوایدی برای تربیت نفس و تقویت شخصیت و افزایش توانایی در برابر سختی‌ها و بارهای سنگین زندگی و حوادث و مصائب روزگار است.»(۴)
به خاطر کارکرد صبر، خداوند در آیاتی صبر را به عنوان ابزار استعانت بشر برای رهایی از مشکلات و سختی‌ها معرفی نموده و فرموده است: (وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاهِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلا عَلَى الْخَاشِعِین) (بقره/۴۵)«و از صبر و نماز یاری جویید: و این کار جز برای خاشعان گران است»
بالاخره رویدادها و حوادثی که در عالم دنیا رخ می‌دهد از دو حال خارج نیست، الف: یا موافق میل و طبع آدمی است، مثل آسایش، رفاه، سلامتی. ب: یا موافق طبع و میل آدمی نیست، مثل فقر، مرض، قرض و ... . در عالم دنیا این حوادث و رویدادها برای همه انسان‌ها وجود دارد. به این معنی که هیچ انسانی نیست که از نعمت برخوردار نباشد و همچنین کسی نیست که هیچ مشکلی نداشته باشد. (لَئِنْ شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ) (ابراهیم/۷)«اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود.»
و در برابر گرفتاری‌ها و سختی‌ها صابر و شکیبا باشد تا در پرتو صبر و استقامت به راحتی برسد. (فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا) (انشراح/ ۶-۵)«به یقین با (هر) سختی آسانی است. (آری) مسلماً با (هر) سختی آسانی است.»
(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِین) (بقره/۱۵۵) «قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و کاهش در مال‌ها و ... آزمایش می‌کنیم، و بشارت ده به استقامت‌کنندگان.»
۳٫ سپاسگزاری
اگر در طول زندگی ما، یک نفر به ما محبتی کند، کمترین و بی هزینه ترین کاری که در برابر او انجام می دهیم تشکر و سپاسگزاری از او است. باید در برابر معبود خود به طریق اولی شاکر و سپاسگزار باشیم. در آیات متعددی از قرآن کریم به آدمی توصیه شده است که نسبت به آنچه از نعمت‌ها (اعم از مادی و معنوی) که در اختیارش قرار داده شده است، سپاسگزار باشد (لقمان /۱۴؛ بقره /۱۵۲، ۱۷۲؛ عنکبوت/۱۷؛ سبأ /۱۵) و در بعضی از آیات هم ثمره و سود سپاسگزاری را عائد انسان‌ها دانسته و فرموده است: (وَمَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِه) (لقمان/۱۲؛ نمل /۴۰)«هرکس شکرگزاری کند، تنها به سود خویش کرده است.» شکر به معنای یاد کردن نعمت و تصور نعمت و اظهار آن نعمت است. (۵)
به تعبیر استاد مطهری:
«اگر بشر در مقابل نعمت‌ها و انعام‌های الهی حالت سپاسگزاری و حق‌شناسی و قدردانی داشته باشد، سنت الهی بر این است که آن نعمت‌ها و انعام‌ها را افزایش دهد و اگر به جای آنکه عکس‌العمل سپاسگزارانه داشته باشد، قدرشناس و حق شناس آن نعمت‌ها باشد، کفران و ناسپاسی و قدرناشناسی و حق ناشناسی کند، نه تنها موجب زوال آن نعمت است، بلکه موجب پیدایش یک نقمت هم به جای آن است.» (۶)
خداوند وعده داده اگر بشر به آنچه از نعمتی که در اختیارش گذاشته شده است سپاسگزار باشد، آن را افزایش دهد. فرمود: ( لَئِن شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِید) (ابراهیم /۷)«اگر شکرگزاری کنید (نعمت خود را) شما خواهم افزود، و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است.»
آن کسی که شاکر به نعمت موجود است، آنچه را که در اختیار دارد زیاد می‌شمارد. و پرواضح است که زیاد شمردن آنچه در دست آدمی است، خود عامل مهمی بر تحمل فقر مالی می‌باشد، چرا که انسان مؤمن آنچه راکه در دست دارد بخششی از سوی خدا می‌داند.
امام باقر(ع)فرمود: «اِسْتَکْثِرْ لِنفْسِکَ من اللهِ قَلیلَ الرِّزْقِ تَخلُّصاً الی الشُّکْرِ».(۷) «اندک روزی خود را که خدا به تو داده، برای خود، فراوان شمار تا بدین وسیله شکرش را گذارده باشی.»
۴٫ قناعت و عدم حرص و ولع
اگر در زندگانی های امروزی به جای این همه چشم وهم چشمی ها و مسابقه گذاشتن در دارایی ها و تزیینات و دکورهای منازل و.... قانع بودن جای آن را می گرفت، و مردهای خانواده مجبور نمی شدند که عزت نفس خود و غرور خود را با دراز کردن دست پیش هرکسی، بشکنند و زیر پا بگذارند قطعا آسایش و آرامش جامعه بیشتر می شد. یکی دیگر از مهارت‌های رفتاری غلبه بر فقر مالی (تحمل فقر)، قناعت است. تحمل نه به معنای نشستن و دست روی دست گذاشتن باشد بلکه یک مدتی را تحمل کردن و قناعت به خرج دادن باشد.
در ذیل آیه (فلنُحْیِیَنَّهُ حیوهَ طیبه) از امام صادق(ع)و امام علی(ع)نقل شده است که مراد از حیات طیبه، قناعت است. (۸) قناعت در مقابل طمع است. طمع تمایل نفس به چیزی از روی آرزوی شدید و آزمندی است. (۹) قناعت به اندک، اکتفا کردن و راضی بودن از امور گذرنده دنیوی و عوارضی که نیازمند به می‌باشد. (۱۰)
امام صادق(ع)در همین راستا فرمود: «اُنْظُرْ الی مَنْ هُوَ دونکَ فی الْمَقْدُورَهِ و لاتَنْظُرْ الی من هُوَ فوقَکَ فی الْمَقْدورَهِ فانَّ ذلک اَقْنَعُ لک بما قُسِمَ لک».(محمدی ری‌شهری، /۴۷۹)«به ناتوان تر از خودت بنگر و به توانگر از خویش منگر، زیرا که این کار تو را به آنچه قسمت تو شده است قانع‌تر می‌کند.»
۵٫ نمازانسان را همچون فولاد مقاوم می‌سازد
ساده ترین و کم هزینه ترین کاری که یک مخلوق در برابر آنهمه نعمت خالق می تواند انجام بدهد نماز است. مجوز عبور از پل صراط است. اولین سوال روز قیامت است.
خداوند کریم در کتاب مقدش می فرماید: (وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاه) (بقره/۴۵)«از صبر و نماز یاری بجویید.»انسان موجودی عجین شده از جسم و روح است. همانطوری که برای توانمندسازی جسم در برابر غلبه بر سختی‌ها و ناملایمات نیاز به تغذیه سالم و قوی متناسب با جسم داریم، برای توانمندسازی روح در برابر سختی‌ها و تکامل روحی نیاز به تغذیه سالم و متناسب با روح داریم.
در آموزه‌های دینی، غذای روح متعدد ذکر شده است که یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین آنها، نماز است. چه آنکه نماز، پیوند خلق با خالق است. خالقی که مهربان و قدرتمند و شکست‌ناپذیر است. ارتباط با چنین منبع رحمت و قدرت، پشتوانه بسیار مهمی به شمار می‌رود که انسان را همچون فولاد مقاوم می‌سازد.
۶٫ دعا
آن چیزی که در دنیای امروز مورد کم توجهی و کم لطفی انسان ها قرار گرفته است در حالی که همین راه نجات از افسردگی ها است و همین راه آزاد شدن از قید و بندهای پوچ دنیوی است. دعا در لغت به معنای بانگ زدن و خواندن است. دعا، بانگ زدن و خواندنی است که پیوسته با اسم طرف همراه است. مثل: یا فلان. (۱۱) اما در اصطلاح عبارت از ارتباط روحی و معنوی، روآوردن به آفریدگار عالم و ماورای ظواهر، اظهار عجز و عبودیت و درخواست نیاز از پیشگاه بی‌نیاز است.(۱۲)
دعا یکی دیگر از مهارت‌های معنوی برای غلبه نمودن بر فقر و احتیاج است. چه آنکه دعا، یاری جستن از قدرت بی‌نهایت خداوند است. روشن است کسی که به قدرت لایزال الهی پیوند بخورد، همچون کوه مقاوم گشته و بر مشکلات فائق می‌آید. به علاوه خداوند در آیاتی دعوت به خواندن خویش و وعده اجابت داده است؛ (ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم)(غافر/۶۰)
در نهاد بشر این گرایش وجود دارد که در سختی‌ها و گرفتاری‌ها بر قدرتی ماورای طبیعت پناه ببرد و از او استمداد بجوید. قرآن کریم بر این واقعیت تصریح نموده است؛ (وَإِذَا مَسَّ الإنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِم) (یونس/۱۲) «هنگامی که به انسان زیان (و ناراحتی) رسد، ما را (در هر حال:) در حالی که به پهلو خوابیده، یا نشستته، یا ایستاده است، می‌خواند.)
امام باقر(ع)فرمود: «من توکّلَ علی الله لایُغلَبْ». (۱۳)«کسی که به خدا توکل کند مغلوب نمی‌گردد.»
آری، هر که به قدرت مطمئن، که همه چیز (رفع ضرر و جلب منفعت) به دست اوست توکل کند و به آن پناهگاه شکست‌ناپذیر روی آورد و قدرت خویش را به قدرت او گره بزند، توان روحی او بر تحمل هر مشکلی، به خصوص فقر مالی افزایش می‌یابد.
نتیجه
ماهیت زندگی دنیا، عجین بودن خوشایندها با سختی‌هاست. مشکلات و ناخوشایندها جزء لاینفک زندگی دنیاست.
در آموزه‌های دینی به بشر تعلیم داده شده که در برابر خوشایندهای زندگی سپاسگزار بوده و در مشکلات، خصوصاً فقر مالی، با بهره‌گیری از مهارت‌های ارائه شده وحیانی، بر آنها چیره گردد تا از خطرات ناشی از آن در امان بوده و بتواند هویت انسانی و ایمان و آرامش روان خویش را حفظ نماید. مهارت‌های سه‌گانه‌ای که قرآن برای غلبه بر فقر مالی ارائه داده است عبارتند از:
مهارت شناختی (احتیاج و فقر ذاتی بشر، اموال وسیله آزمایش است، بهره‌های دنیا اندک و رزق خیر نزد خداست، مهارت رفتاری (کار، انفاق،و مصرف بهینه) و مهارت معنوی (تقوا، نماز، دعا،، صبر، شکر و قناعت).
بر اساس مطالعات شخصی و اطلاعات خودم وبا کمک از سایت های معارف قرآن و سایت ذی طوی
پی نوشت ها:
۱- (مطهری، آشنایی با قرآن، ۴/۲۰)
۲- (مطهری، آشنایی با قرآن، ۸/۲۳)
۳- (مکارم شیرازی، ۲۴/۴۳۶)
۴- (نجاتی،/۴۰۱)
۵- (راغب اصفهانی)
۶- (مطهری، آشنایی با قرآن، ۵/۲۱۵)
۷- (محمدی ری‌شهری،/۳۰۲)
۸- (بحرانی، ۴/۴۸۲)
۹- (راغب اصفهانی)
۱۰- (همان)
۱۱- (راغب اصفهانی)
۱۲- (صانعی،/۲۳۵)
۱۳- (ابن الشعیری، /۱۱۳)
