ترتیب سوره های قرآن بر چه اساسی است؟ چرا تدوین قرآن کریم بر اساس ترتیب نزول وحی نیست؟
درباره ترتیب فعلی قرآن کریم ، از دو جنبه ترتیب آیات و ترتیب سوره ها بحث می کنیم :
الف . ترتیب آیات جمع آوری آیات قرآن در هر سوره ، به ترتیبی که هم اکنون در دست ماست ، غالباً به ترتیب نزول آن ها انجام گرفته است . هر سوره ، با «بسم الله الرحمن الرحیم » آغاز و آیات آن ، یکی پس از دیگری به تدریج نازل و به ترتیب نزول ، ضبط می شده است تا «بسم الله» دیگری نازل می شده که نشانه پایان سوره و آغاز سوره دیگر بوده است . به این ترتیب ، آیه های هر سوره به ترتیب نزول آن ها در عهد پیامبراکرم (ص ) مرتب شده که آن را «ترتیب طبیعی» می نامیم . اکثر قریب به اتفاق آیات در قرآن کنونی ، بر همین اساس ترتیب یافته است ; امّا در برخی سوره ها ترتیب نزول آیات آن مراعات نشده و علتش دستور خاص پیامبر(ص ) بوده است . ایشان گاهی امر می کرده اند که آیه ای در محلی از سوره ای که قبلا کامل شده بود ، ضبط شود . بی تردید حضرتش با فرمان خدای متعال ، به ضبط آن در محل مورد نظر امر می کرده اند; مثلا: روایت شده که آخرین آیه نازل شده به اشاره جبریل که بین دو آیه ربا و دَیْن ضبط شده ، آیه : «واتقوا یوماً ترجعون فیه إلی الله»(بقره ، 281) بوده است .1
ب . ترتیب سوره ها در این باره ، بین پژوهشگران اختلاف است . برخی مانند: آیت الله خویی ، حسن زاده آملی ، سیدمرتضی ، امین الاسلام طبرسی و.. . معتقدند که سوره های قرآن کریم به وسیله پیامبر(ص ) به ترتیب فعلی جمع آوری شده و یکی از حکمت های آن ، ارتباط خاصی است که بین انتهای هر سوره با ابتدای سوره بعد وجود دارد . دانشمندانی مثل : علامه طباطبایی ، آیت الله معرفت ، سیوطی و.. . بر این باورند که قرآن مجید ، پس از رحلت پیامبراکرم (ص ) جمع آوری شده و می گویند: چون به سوره حمد ، فاتحه الکتاب گفته می شد و این نام در زمان پیامبر مشهور بود ، اصحاب پیامبر سوره حمد را در ابتدای قرآن و سپس سایر سوره ها را تقریباً به ترتیب بزرگی سوره ها تنظیم کردند . دلیل دیگر این است که با درگذشت حافظان قرآن در آن زمان ، بیم آن می رفت که قرآن از بین برود . هدف از جمع آوری قرآن و ضبط آیات و سوره های آن ، جلوگیری از اتلاف آن بود; لذا به ترتیب سوره ها توجه خاصی نداشتند .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها: 1. آموزش علوم قرآن، محمدهادی معرفت، ترجمه ابومحمد وکیلی، ج 1، ص 339، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی. 2. ر.ک: همان، ص 241.
