سوال: آیت الله تبریزیان برای در امان ماندن از ویروس کرونا، داروی امام کاظم(علیه‌السلام) را معرفی کرده، آیا دستوری به نام دوای امام کاظم، برای پیش‌گیری و درمان کرونا، در روایات وارد شده؟
پاسخ:
طبّ اسلامی، مورد ادعای آقای شیخ عباس تبریزیان، هم از جهت مبانی عقلی و منابع دینی و هم از جهت روشی با اشکالاتی مواجه است؛ زیرا از نظر معرفت‌شناسی دینی، حوزه‌ی طب با فقه متفاوت است. در طب نمی‌توانیم با تعبد بر روایات، رابطه‌ی بیماری و دارو را تشخیص دهیم، بلکه باید با برهان تجربی عمل کنیم؛ باید محتوای این روایات، مورد آزمایش و تجربه‌ی علمی قرار گیرد تا صحت و اثربخشی آن معلوم گردد.
حدود شش هزار روایت طبی داریم که پنج هزار آن اصلا سندی ندارد. از هزار روایتی که سند دارند، تنها حدود سیصد موردش دارای سند صحیح است. این روایات صحیح السند نیز عموما درباره‌ی خواص خوراکی‌ها هستند و ربطی به تشخیص و درمان بیماری‌ها ندارند.[1]
روایت مورد سؤال در کتاب طبّ الائمه(علیهم‌السلام) نقل شده است. این کتاب، نوشته دو برادر به نامهاى عبد الله و حسين، فرزندان بسطام بن شاپور زيات نيشابورى از محدثان شيعى قرن چهارم هجرى است. موضوع كتاب، رواياتى از ائمه(علیهم‌السلام) در باره علم طب و فوايد و مضرات مواد غذايى و بيان داروهاى گياهى و ادعيه مىباشد. كتاب، شامل 409 حديث است كه در 245 عنوان آمده و ذيل هر عنوان يك يا دو خبر نقل شده است. مطالب كتاب، در قالب روايت و غالبا با ذكر سلسله سند بيان شده، هر چند سندها چنين مىنمايد كه برخى از واسطهها و راويان در آن‌ها بهطور كامل ذكر نشده و مؤلفان، سند خود را به راوى اصلى و معصوم نرساندهاند. [2]
نجاشی -از سند شناسان معروف شیعه- درباره‌ی این کتاب می‌نویسد: «این کتاب فوائد و منافع بسیاری درباره‌ی خوراکی‌ها و منافع طبی آن‌ها و اوراد و ادعیه دارد.» [3]
روایت مورد سوال، در فصلی به نام «في صفة الحمى و طريق علاجه» (در صفت تب و راه علاج آن) با سه واسطه از امام رضا(علیه‌السلام) نقل شده که فرمودند: «موسی بن جعفر(علیهماالسلام) مریض شده بود، پزشکان را نزد حضرت آورده و هر طبیبی نسخه‌ای عجیب(و پیچیده) ارائه کرد. ایشان فرمودند: شما را به کجا می‌برند؟ به سرور و سید این داروها اکتفا کنید، "هلیله و رازیانه و شکر"، سه ماه قبل از تابستان، هر ماه سه بار. و "هلیله و مصطکی و شکر" سه ماه قبل از زمستان، در هر ماه سه روز، هر روزی سه مرتبه. کسی که از این برنامه استفاده نماید، مریض نمی‌شود مگر به مریضی مرگ.»[4]
این روایت از جهت سند بسیار ضعیف است، زیرا در کتب رجالی درباره‌ی دو برادری که کتاب طب الائمه(علیهم‌السلام) را نوشته‌اند(یعنی حسین و عبد الله نیشابوری)، هیچ‌گونه توثیقی بیان نشده است. یعنی علمای رجالی شیعه مانند نجاشی و شیخ طوسی، به وثاقت آن‌ها شهادت نداده‌اند.[5] هرچند پدر (بسطام بن سابور) و عموهایشان، مورد توثیق نجاشی واقع شده‌اند.[6]
«السریّ بن احمد بن السریّ و محمد بن یحیی الارمنی» افراد مجهول الهویه‌ای هستند که در هیچ کتاب رجالی از آن‌ها نامی به میان نیامده است و در هیچ منبع دیگری(غیر از این کتاب) از آن‌ها روایت نقل نشده است.[7] مقصود از «محمد بن سنان» در این روایت، ابوجعفر زاهری است که نجاشی و شیخ طوسی او را به شدت تضعیف کرده‌اند.[8]
در مورد برداشت‌هایی که از متن حدیث صورت گرفته هم اشکالات اساسی وجود دارد. اینکه امام کاظم(علیه‌السلام) به دلیل بیماری اطبا را به حضور بپذیرند و بعد خودشان نسخه بدهند، قابل قبول نیست و با شأن و مقام اخلاقی امام(علیه‌السلام) مناسبت ندارد.
مطلب دیگر اینکه در دروس آقای تبریزیان جزئیاتی از آداب مصرف این دارو بیان شده که معلوم نیست از کجای روایت استخراج شده؟ مثلا اینکه گفته است:
- همه به مقدار مساوی آسیاب شوند به طوری که کمی زبر بماند و خیلی نرم نشود.
- هلیله سیاه منظور است. هرچقدر هم سیاه‌تر و ریزتر باشد، بهتر است.
- منظور از شکر، شکر سلیمانی است که یکبار صاف می‌شود و سرخ‌رنگ است.
- مقدار مصرف آن برای بزرگسال‌ها یک قاشق چای‌خوری و برای کودکان نصف قاشق چای‌خوری است.
- افرادی که سرما می‌خورند و بیمار می‌شوند، باید سه روز پشت سر هم بخورند و افرادی که برای پیش‌گیری مصرف می‌کنند هر ده روز یک بار مصرف کنند.
- اگر شب موقع خواب استفاده کنند بهتر است. دارو را بخورند و بخوابند. نباید تا یک ساعت بعد از خوردن دارو چیزی مصرف کرد.[9]
مطالب بالا از این روایت ضعیف قابل برداشت نیست. اما برهان تجربی بر اساس آزمایش و آزمون و خطا می‌تواند جزئیات بیشتری را معلوم کند. مثلا اینکه این دارو چه اثراتی دارد؟ برای کدام نوع از امراض مفید است؟ مقدار مصرف آن چقدر باید باشد؟ بهترین زمان مصرف چه وقت است؟ مصرف آن برای چه گروه‌هایی توصیه نمی‌شود؟ مصرف آن چه عوارض جانبی‌ای دارد؟
آقای تبریزیان ادعا می‌کند که این داروها را برای هزاران نفر تجویز کرده و نتایج خارق العاده‌ای به دست آورده است. برای اثبات این ادعا باید نتایج آزمایشات خود را به صورت علمی و با رعایت ضوابط علوم تجربی به جامعه علمی و عموم مردم ارائه کند.
خلاصه:
این روایت از نظر سندی بسیار ضعیف است و نسبت به صدور آن از امام کاظم (علیه‌السلام) تردید جدی وجود دارد. جزئیاتی که آقای تبریزیان برای نحوه‌ی فراوری دارو و زمان و مقدار مصرف آن بیان می‌کند، از این روایت قابل برداشت نیست.
______________________________
پی‌نوشت
[1]. جریان تبریزیان و طب اسلامی
[2]. طب الأئمة علیهم‌السلام (ابن بسطام)- ویکی نور
[3]. احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، موسسة النشر الاسلامی، چ6، قم، 1365ش، ص39.
[4]. عبد الله و حسين بن بسطام، طب الأئمة عليهم السلام، دار الشريف الرضي ، چ2، قم، 1411ق، ص50.
[5]. ابن داود حلی، الرجال، دانشگاه تهران، چ1، تهران، 1342ش، ص199.
[6]. احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص110.
[7]. عبدالله مامقانی، تنقيح المقال في علم الرجال، موسسة آل البيت( عليهم السلام) لإحياء التراث، چ1، قم، 1431ق، ج30، ص194.- علی نمازی شاهرودی، مستدركات علم رجال الحديث، ناشر: فرزند مولف، چ1، تهران، 1414ق، ج7، ص363.
[8]. نجاشی، رجال النجاشي، ص328و 425- شیخ طوسی، فهرست الطوسي، مكتبة المحقق الطباطبائي، چ1، قم، 1420ق، ص406- شیخ طوسی، رجال الطوسي، مؤسسة النشر الاسلامي، چ3، قم، 1373ش، ص364.
[9]. درس طب استاد تبریزیان- 94/10/22
