عمومیت و گستردگی این سنت‌ها
نخستین ویژگی‌ای که می‌توان برا اساس قرآن برای سنّت‌های الهی برشمرد، عمومیت و شمول آن‌ها است؛ به گونه‌ای که این عمومیّت و گستردگی به نوعی ، مقوّمِ سنّت است؛ تا جایی که اگر سنّتی از این عمومیت برخوردار نباشد اساساً سنّت‌الهی به حساب نخواهد آمد. قرآن کریم به سنّت‌هایی مورد اجرا درباره اقوام گذشته و تبدیل‌نا‌پذیری آن‌ها اشاره نموده است:
﴿سُنَّةَ اللَّهِ فى الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً.[1]
دربارۀ كسانى كه پیش‌تر بودهاند، (همین) سنّت خدا (جارى بوده) است؛ و در سنّت خدا هرگز تغییرى نخواهى یافت.
شمولِ سنّت، به این معنا است که امکان این وجود ندارد که برخی از افراد یا اقوام بتوانند از سنّت استثنا شوند، بلکه زمانی که شرایطِ یک سنت فراهم باشد، اجرای آن درباره همه حتمی و قعی است.
یکی از سنّت‌هایی که همه جوامع، محتوم به آن هستند، سنت ابتلاء و امتحان الهی است؛ همچنان که قرآن کریم درباره خیال خام کسانی که خود را از سنّتِ امتحان ِالهی مستثنی می‌دانند به صراحت می‌فرماید که سنّت امتحان و ابتلا نسبت به همۀ اقوام جاری است:
﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا یأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلِكُم مَّستهُمُ الْبَأْساءُ وَالضرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتى یقُولَ الرَّسولُ وَالَّذِینَ ءَامَنُوا مَعَهُ مَتى نَصرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصرَ اللَّهِ قَرِیبٌ.[2]
آیا پنداشتید كه داخل بهشت مىشوید و حال آنكه هنوز مانند آنچه بر (سر) پیشینیان شما آمد، بر (سر) شما نیامده است؟ آنان دچار سختى و زیان شدند و به (هول و) تكان درآمدند، تا جایى كه پیامبر (خدا) و كسانى كه با وى ایمان آورده بودند گفتند: (پیروزى خدا كى خواهد بود؟) هشدار، كه پیروزى خدا نزدیك است.
قطعیّت و تبدیل ناپذیری
جدای از شمول و عمومیت، هیچ چیز نمی‌تواند اجرای سنت‌های الهی را دچارتبدیل و تغییر کند؛ یعنی این که یک سنّت الهی بخواهد به سنّتِ دیگری تبدیل گردد یا اینکه خداوند سنتی را از سر جامعه‌ای برداد و بر قوم دیگر اعمال کند از نظر قرآن منتفی است:
﴿فلَن تجِدَ لِسنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تجِدَ لِسنَّةِ اللَّه ِتحویلاً﴾.[3]
علامه طباطبایی (رحمة الله علیه) در بیان تفاوت بین تبدیل و تحویل می‌نویسد که تبدیل سنت؛ به معنای جایگزین عذاب به جای سلامتی و رفاه است و تحویل سنت هم به این معنا است که عذاب از قومی که استحقاق آن را دارند، بر سر قوم دیگری مقرر شود و سنت الهی نه تبدیل‌پذیر است و نه تحویل‌پذیر؛ چرا که خداوند بزرگ بر مسیر مستقیم است که حکم وی نه تبعیض‌پذیر و نه استثنا‌پذیر.[4]
منافات نداشتن با ارادۀ انسان
سنت‌های الهی اینگونه نیستند که منافات با اختیار و اراده انسان داشته باشند و آن را تحت الشعاع خود قرار دهند، برخلاف عقیده کسانی که بر اساس فلسفه‌های مادی‌گرایانه تلاش کرده‌اند که تغییرات اجتماعی و انقلابات را به ابزار تولید و طبقۀ اقتصادی نسبت دهند و از اختیار و ارادۀ انسانی غفلت کرده‌اند و آن را نادیده گرفته‌اند، قرآن کریم توجه ما را به نقشِ اساسیِ خواست و ارادۀ انسانی جلب می‌کند، تا جایی که حتی اجرای برخی از سنت‌های الهی که قضای الهی بر تحقق بلاقید و شرط آن قرار گرفته است، در اثر تقوا و اعمال نیک و تقرّب جستن به خدا، قابل تغییر است که در علم کلام از این مسئله با عنوان «بداء» تعبیرشده است و در آنجا اثبات می‌گردد که گرچه «بداء» در فعلِ خداوند محال است، ولی ابداء و اظهارِ بداء اشکالی ندارد؛ همچنان که حتّی خودِ قرآن خیلی جاها، سُنَن را معلّق بر اراده و خواستِ انسان نموده است:
﴿إِنَّ اللَّهَ لا یغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتى یغَیرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ.[5]
در حقیقت، خدا حال قومى را تغییر نمىدهد تا آنان حال خود را تغییر دهند﴾.
همچنین یکی از سنّت‌های الهی، عذابِ امّت‌هایِ گناه‌کار هست که این سنّت هم مشروط به حال افراد از لحاظ استغفار و عدم استغفار است:
﴿وَمَا كانَ اللَّهُ لِیعَذِّبَهُمْ وَأَنت فِیهِمْ وَمَا كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یستَغْفِرُونَ.[6]
(ولی) تا تو در میان آنان هستى، خدا بر آن نیست كه ایشان را عذاب كند، و تا آنان طلب آمرزش مىكنند، خدا عذابكنندۀ ایشان نخواهد بود.
کلیدواژه‌ها: قرآن، سنت الهی، گستردگی، تبدیل ناپذیری، اراده.
--------------------------------------
پی‌نوشت‌ها:
1. احزاب/ 62.
2. بقره/ 214.
3. فاطر/ 43.
4. المیزان فی تفسیرالقرآن، سید محمد حسین طباطبایی، ج 17، ص 58.
5. رعد/ 11.
6. انفال/ 33.
=============================================
مشاهده ی مطالب مرتبط
بررسی سنت ابتلاء و امتحان
بررسی سنّت امهال و استدراج از منظر قرآن
