گنجینه سخنوری (10)
یکی از راههایی که خداشناسان برای اثبات گفتار خویش بیان میکنند، راه دل است که از آن به «فطرت» تعبیر میکنند، این راه بسی نزدیکتر، مطمئنتر و پُربارتر از راههای دیگر است.
فطرت
مقصود از راه فطرت این است که یک شعور باطنی و کشش درونی، بشر را به سوی خدا رهبری مینماید، به طوری که بدون هیچ دلیل و استدلالی، خدا واه و خداجوی است. به هر حال به انگیزهها و گرایشهایی که در عمق وجود انسان ریشه دارند، «فطرت» گفته میشود. علم دوستی، عدالتخواهی و آزادیطلبی، گرایشاتی فطری هستند؛ انسان خود را مییابد و میبیند که هستی او و وجود و بقایش به دست خودش نیست و مییابد که هستی او به هستی مبدأیی بی نیاز وابسته است. پس با هستی خویش او را مییابد و به سویش توجه میکند.
خداوند در قرآن میفرماید: «يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميد»؛ اى مردم شما (همگى) نيازمند به خدا هستيد و تنها خداوند است كه بىنياز و شايسته هر گونه حمد و ستايش است!
معنای فطری بودن خداشناسی این است که روح انسان چنان آفریده شده است که خود به خود گرایش به طرف خدا دارد و خداجویی و خداشناسی در عمق ضمیر انسان نهفته است.
وقتی به تاریخ پیشینیان خود مینگریم، مشاهده میکنیم که حتی در دوره غارنشینی نیز زندگی انسان همراه با آثار هنری و زیباآفرینی بوده است، کشفیات باستانشناسی نشان میدهد که در دیوارههای غارهای بسیار قدیمی، آثاری از نقش و نگار وجود دارد، این مطلب نشاندهندهی آن است که انسان به سبب حس زیبایی که در فطرت و ضمیر ناخودآگاه خویش دارد، همواره و در تمام دورههای تاریخی به دنبال هنر و زیباآفرینی بوده است و این نیاز اصیل و ریشهدار جای خود را به هیچ چیز دیگری نداده و همواره زیباییها مورد توجه او قرار گرفته است.
دین و پرستش در تاریخ
یکی از پدیدههایی که همواره در طول تاریخ بشری وجود داشته و انسان نتوانسته است که برای همیشه آنرا رها سازد و به دست فراموشی بسپارد، «دین و پرستش» میباشد، به طوری که هیچ چیز دیگری جایگزین آن نشده و نتوانسته است خلاء ناشی از فقدان دین و پرستش را برای مدت زمان درازی پُر کند؛ زیرا میل و کششی که ریشه ی «فطرت» به انسان میدهد و در ساختمان وجودی او جریان میگیرد، حتی اگر انسان برای مدتی ندای آنرا در درون خفه سازد و از آن جدا افتد، به ناچار بعد از گذشت مدّت زمانی به آن باز میگردد.
هر کسی کو دور ماند از اصل خویش *** باز جوید روزگار وصل خویش
در تمام طول تاریخ، با وجود تلاشهایی که از طرف مخالفین و کسانی که منافع نامشروع آنها با حاکمیت مذهب مورد تهدید بود، بر ضدّ دین و خدا و برای ریشه کن کردن آن به عمل آمده، انسان نتوانسته است از آن دل بِکند و آنرا برای همیشه به دست فراموشی بسپارد و گرچه در تشخیص دینِ حق از دینِ باطل به خطا افتاده و گاهی بُت را با خدا اشتباه گرفته و به پرستش ماه و آفتاب و ستارگان و حتی حیوانات پرداخته است، اما در هر صورت نتوانسته از پرستش و توجه به خالق برای همیشه روگردان شود، بلکه همواره نوعی دین و اعتقاد به خدای جهانآفرین در میان بشر وجود داشته است.
انبیای الهی مأموریت داشتند که با آموزشهای خود اولاً این میل فطری را در انسان بیدار سازند و پردههای ضخیم نفسانی را از روی فطرتِ سلیم او کنار بزنند و با توجهدادن انسان به آیات و نشانههای خداوندی، او را به سوی فطرتِ اولیهاش هدایت نمایند و ثانیاً این گرایش درونی و این میل نیرومندِ معنوی را در مسیر و مجرای صحیح آن هدایت کنند و از انحراف آن به صورت بُتپرستی، ستارهپرستی، گاوپرستی، مادهپرستی، گروهپرستی و غیره جلوگیری نمایند.
اگر دین و پرستش، در فطرت آدمی ریشه نداشت و امری عارضی و انحرافی بود، یا به ادعای برخی بیخبران حاصل جهل یا ترس بود، در این صورت با گذشت زمان به کلی از صحنه روزگار خارج میشد و با افزایش علم و از بین رفتن ترس، جای خود را به اصلی کاملتر از خود میداد؛ اما چون نیاز به دین و پرستش، از اعماق روح و از ضمیر ناخودآگاه و شعور باطنی انسان میجوشد، نه تنها هیچ چیز نخواهد توانست جایگزین آن شود، بلکه با افزایش آگاهیها جا و مقام دین در زندگی انسان محکمتر شده و با بینش و آگاهی بیشتری همراه گردیده است.
گرایش مجدّد انسانِ غربی از عالَم لذّتجویی و بیبندوباری به عالَم دینداری و سر برآوردن دین و پرستش از زیر فشارهای شدید و سخت در جوامع کمونیستی که طلیعهی آن در شرق و غرب، از هم اکنون به خوبی نمایان است، خود گواه روشنی بر این حقیقت است.
فطرت در قرآن
قرآن کریم درباره فطری بودن دین میفرماید:
«فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتىِ فَطَرَ النَّاسَ عَلَيهَْا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَالِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لَاكِنَّ أَكْثرََ النَّاسِ لَا يَعْلَمُون، مُنِيبِينَ إِلَيْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَ لَا تَكُونُواْ مِنَ الْمُشْرِكِين»؛ پس روى خود را متوجّه آيين خالص پروردگار كن! اين فطرتى است كه خداوند، انسانها را بر آن آفريده، دگرگونى در آفرينش الهى نيست، اين است آيين استوار، ولى اكثر مردم نمىدانند! اين بايد در حالى باشد كه شما بسوى او بازگشت مىكنيد و از (مخالفت فرمان) او بپرهيزيد، نماز را برپا داريد و از مشركان نباشيد.
کسی که پردههای غفلت و دنیاگرایی، فطرت او را فرا گرفته است، با پیشامدهای سخت و ناگوار، ناگهان فطرتِ خوابیدهاش بیدار شده، پردهها کنار می روند و نور فطرت از پشت پردههای بیخبری میتابد و همین تابش نور است که او را به سوی خدای یکتا و بینیاز رهنمون میگردد.
شخصی از امام صادق(ع) خواست که او را به آفریدگار جهان راهنمایی کند و حضرت در پاسخ چنین فرمود: «آیا هرگز سوار کشتی شده ایی؟» عرض کرد: آری. حضرت فرمود: «آیا اتفاق افتاده که کشتی شما بشکند و کشتی دیگری هم که تو را نجات دهد نبوده باشد و خودت هم شناکردن بلد نباشی تا خود را نجات دهی (یعنی دست تو از همه وسایل ظاهری کوتاه باشد)؟» عرض کرد: آری. امام فرمود: «در آن حال که امید تو از همه چیز و همه جا بریده شده بود، آیا در اعماق جان خویش متوجّه کسی نبودی که بتواند تو را نجات دهد و از خطر برهاند؟» گفت: چرا! در درون خودم چنین احساس و توجهی را داشتم که قدرتی هست که میتواند مرا از خطر مرگ نجات دهد!. امام صادق(ع) فرمود: «همان قدرتی که متوجّه آن بودهای، همان خداوند است».
. سوره فاطر، آیه15.
. فطرت، استاد شهید مرتضی مطهری.
. سوره روم، آیات30 و 31.
. آنچه یک مسلمان باید بداند (احمد امیری پور)، ص21.
. تفسير فاتحة الكتاب از امام حسن عسكرى عليه السلام، ص15
======================================================================
برای مطالعه ی بیشتر می توانید به لینک های زیر مراجعه نماید :
انحرافات فطرت
فطرت انسان ها
خداشناسی در قرآن جلسه اول«علم ما به خدا چه نوع علمی است»
جلسه پنجم خداشناسی:« وجود خدا در قرآن»
جلسه هشتم خداشناسی:«منظور از فطرت چیست؟»
