قبل از بیان قرآن به دیدگاهای که در این رابطه وجود دارد اشاره می کنیم
1) برخی به طور کلی منکر آن شده و انسان را خلاصه در جسم مادی کرده اند
2) برخی دیگر روح را مادی و وابسته به جسم و از آثار و خصوصیات بُعد جسمانی به حساب آورده اند
3) برخی روح را غیر مادی و غیر مستقل از جسم می دانند
قبل از بیان قرآن در باره استعمال های روح در قرآن ابتدا با این رویکرد وارد بحث می شویم که قرآن وجود روح را می پذیرد برخلاف نظر اول و همچنین استقلال روح را می پذیرد برخلاف نظر دوم
حال آیات بیان کننده وجود روح
1)مؤمنون / 14: «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَر..».
روشن است که آفرینش دیگر بعد از تکامل جنبه جسمانی نمی تواند مرحله ای جسمانی باشد و اشاه به مرحله دمیدن روح انسانی است
2) ثُمَّ سَوّٰاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَكُمُ اَلسَّمْعَ وَ اَلْأَبْصٰارَ وَ اَلْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً مٰا تَشْكُرُونَ ﴿السجده، 9﴾
سپس (اندام) او را موزون ساخت و از روح خویش در وی دمید؛ و برای شما گوش و چشمها و دلها قرار داد؛ امّا کمتر شکر نعمتهای او را بجا می‌آورید
ظاهر آیه این است که انسان بعد از مراحل تکامل جسمانی خود از سوی خدا در او روح دمیده می شود
اما آیاتی که علاوه بر وجود روح بر استقلال و بقای آن پس از مرگ دلالت می کنند
وَ قٰالُوا أَ إِذٰا ضَلَلْنٰا فِي اَلْأَرْضِ أَ إِنّٰا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقٰاءِ رَبِّهِمْ كٰافِرُونَ ﴿السجده، 10﴾
آنها گفتند: «آیا هنگامی که ما (مردیم و) در زمین گم شدیم، آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت؟!» ولی آنان لقای پروردگارشان را انکار می‌کنند (و می‌خواهند با انکار معاد، آزادانه به هوسرانی خویش ادامه دهند).
قُلْ يَتَوَفّٰاكُمْ مَلَكُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلىٰ رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ ﴿السجده، 11﴾
بگو: «فرشته مرگ که بر شما مأمور شده، (روح) شما را می‌گیرد؛ سپس شما را بسوی پروردگارتان بازمی‌گردانند.»
با توجه به توفی که به معنای تمام و کمال دریافت کردن یک شی است آیات دلالت می کنند که هنگام مرگ علاوه بر آنچه دریافت می شود چیزی که حقیقت و خودِ انسان است ، به تمام و کمال به وسیله فرشتگان الهی دریافت می شود که همان روح استزیرا جسم قبل از مرگ و بعد از مرگ در بین ماست و فرشته وحی آن را دریافت نمی کند
2) وَ لَوْ تَرىٰ إِذِ اَلظّٰالِمُونَ فِي غَمَرٰاتِ اَلْمَوْتِ وَ اَلْمَلاٰئِكَةُ بٰاسِطُوا أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ اَلْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذٰابَ اَلْهُونِ بِمٰا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اَللّٰهِ غَيْرَ اَلْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آيٰاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ﴿الأنعام، 93﴾
و اگر ببینی هنگامی که (این) ظالمان در شداید مرگ فرو رفته‌اند، و فرشتگان دستها را گشوده، به آنان می‌گویند: «جان خود را خارج سازید! امروز در برابر دروغهایی که به خدا بستید و نسبت به آیات او تکبّر ورزیدید، مجازات خوارکننده‌ای خواهید دید»! (به حال آنها تأسف خواهی خورد)
تعبیر خودتان را خارج کنید دلالت دارد براینکه انسان، افزون بر جسم ، عنصری دیگری دارد که حقیقت انسان را تشکیل می دهد و هنگام مرگ از جسم خارج میشود
3) حَتّٰى إِذٰا جٰاءَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قٰالَ رَبِّ اِرْجِعُونِ ﴿المؤمنون، 99﴾
(آنها همچنان به راه غلط خود ادامه می‌دهند) تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرارسد، می‌گوید: «پروردگار من! مرا بازگردانید!
لَعَلِّي أَعْمَلُ صٰالِحاً فِيمٰا تَرَكْتُ كَلاّٰ إِنَّهٰا كَلِمَةٌ هُوَ قٰائِلُهٰا وَ مِنْ وَرٰائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴿المؤمنون، 100﴾
شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم!» (ولی به او می‌گویند:) چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می‌گوید (و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است)! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند!
این آیات دلالت می کنند که انسانها پس از مرگ و قبل از برپایی قیامت ، در عالمی زنگی می کنند.
منبع:
انسان شناسی در قرآن آیت الله مصباح یزدی
انسان شناسی آیت الله محمود رجبی
=================================================
مشاهده ی مطالب مرتبط
انسان شناسی در قرآن
انسان شناسی در قرآن جلسه دوم
انسان شناسی در قرآن جلسه سوم « رد نظریه داروین»
