مقدمه
آیا می‌توان تمام موجودات خارجی را ممکن‌الوجود محسوب نمود؟ پاسخ ما این است که چنین فرضی مستلزم برقراری روابط علی و معلولی بین این موجودات ممکن است حال در این مقاله می‌خواهیم در این پاسخ دقیق‌تر شویم و این روابط علی و معلولی بین موجودات ممکن را به دو گونه تصویرنماییم و پس‌ازآن بررسی کنیم که آیا این دو گونه تصویر امکان تحقق خارجی دارند یا نه؟
رابطه دوری و تسلسلی
دانه گندمی که مشروط به آب‌وخاک است را در مقاله قبل به ذهن آورید؛ بیایید این بار در آب‌وخاک دقت کنیم طبعاً این دو نیز موجوداتی مشروط و معلول هستند و بر اساس قانون علیت نیازمند به علتی هستند حال علت آن‌ها که شرایط وجود آن‌ها را تأمین می‌کند چیست؟ اگر این علت به‌گونه‌ای تصویر شود که نیازهایش توسط همان دانه گندم ابتدائی تأمین شود در این صورت به‌اصطلاح بین دانه گندم و آب‌وخاک «دور» رخ می‌دهد و نوعی چرخش ارتباطی بین ممکنات محقق می‌گردد و اگر نیازهای آب هرگز با همان دانه تأمین نشود بلکه در یک سلسله علی و معلولی با موجوداتی مستقل تأمین گردد که تا بی‌نهایت پیش می‌روند[1] آنگاه به‌اصطلاح فلسفی «تسلسل» رخ‌داده است.
بنابر آنچه گفته شد دور این‌گونه تعریف می‌شود: توقف و مشروط بودن وجود پدیده‌ای مثل الف بر پدیده دیگری مثل ب درحالی‌که همان پدیده (ب) باواسطه یا بی‌واسطه بر پدیده اول (الف) متوقف است. نظیر دانه گندم و آب هنگامی‌که آب بدون واسطه یا باواسطه متوقف بر همان دانه گندم باشد مثل‌اینکه گندم بر آب، آب بر باران و برای مثال باران نیز متوقف بر همان دانه گندم باشد.[2]
بنابر آنچه گفته شد تسلسل نیز این‌گونه تعریف می‌شود: توقف و مشروط بودن بی‌نهایت پدیده ممکن‌الوجود در وجود به یکدیگر مثل‌اینکه وجود الف بر وجود ب، وجود ب بر وجود ج، وجود ج بر وجود د متوقف باشد و این روابط تا بی‌نهایت پیش روند یعنی بین آن‌ها رابطه علی و معلولی تا بی‌نهایت برقرار باشد.
هر یک از دور و تسلسل را اگر بتوانیم در خارج تصور کنیم آنگاه از وجود واجب‌الوجود بی‌نیاز خواهیم شد و می‌توانیم تمام موجودات عالم را «ممکن‌الوجود» به‌عبارت‌دیگر اگر بخواهیم جهانی را بدون واجب‌الوجود تصور کنیم هیچ چاره‌ای نداریم مگر اینکه روابط علی و معلولی در جهان خارج را یا دوری تصور کنیم و یا تسلسلی. (دقت کنید)
در مقاله بعد فرض دور و در مقالات بعدی فرض تسلسل را ابطال می‌کنیم تا درنهایت ثابت شود که نمی‌توان تمام موجودات هستی را «ممکن‌الوجود» محسوب نمود.
نتیجه
اگر تمام موجودات عالم ممکن‌الوجود باشند آنگاه روابط علی و معلولی که بین آن‌ها وجود دارد از دو صورت خارج نیست:
یا رابطه دوری دارند: یعنی در یک چرخه علی و معلولی همان چیزی که معلول علتی بود، علت آن نیز خواهد بود.
یا رابطه تسلسلی دارند: یعنی تا بی‌نهایت هر معلولی به معلول دیگری متوقف است بدون اینکه در نقطه‌ای خاص به علتی ختم شویم که واجب‌الوجود باشد.[3]
[1] ابن فرض که این روابط علی و معلولی به موجوی ممکن الوجود ختم شوند که خود وابسته به هیچ ممکن دیگری نیست صحیح نمی‌باشد و در مقالات 50 توضیح آن خواهد آمد.
[2] رون است که این موارد صرفاً مثال فرضی هستند و واقعیتی ندارند.
[3] برای مطالعه بیشتر ر.ک: آموزش فلسفه، آیه الله مصباح یزدی، ص366 به بعد و خداشناسی فلسفی، استاد عبودیت، بخش دوم و نهایه الحکمه علامه طباطبائی بخش اثبات واجب الوجود و ...
مطالب مرتبط
عدم امکان دور عدم امکان تسلسل (1) عدم امکان تسلسل (2) عدم امکان ختم به ممکن‌الوجود برهان امکان و وجوب برهان امکان و وجوب در قرآن اثبات وجود واجب‌الوجود نه صفات واجب‌الوجود واجب‌الوجود موجودی بی‌نیاز نیازمندی، حقیقت ممکن‌الوجود تنها موجود بی‌نیاز ختم همه نیازمندی‌ها به موجود بی‌نیاز نیازمندی ممکن‌الوجود در حدوث و بقا تعریف ممکن‌الوجود تعریف واجب‌الوجود تفسیر جهان خارج با تقسیم ممکن و واجب عدم اجتماع وجوب و امکان در موجودات عالم عدم امکان واجب و ممکن نبودن موجودات عالم عدم امکان واجب‌الوجود بودن تمام موجودات خارجی
